Problematyka podpisywania dokumentów przez osoby z niepełnosprawnością intelektualną

Konieczność zapewnienia świadczeń pomocy społecznej osobie niezdolnej do składania świadomych oświadczeń woli

Rozwiązanie Pani sprawy nie jest łatwe. Mamy bowiem do czynienia jednocześnie z twardą literą prawa a zarazem z niewątpliwą potrzebą i interesem osoby niepełnosprawnej.

Zacznę od analizy samego przepisu art. 102 ustawy o pomocy społecznej (dalej „u.p.s.”) – świadczenia z pomocy społecznej są udzielane na wniosek osoby zainteresowanej, jej przed. Uważam, że na podstawie tego przepisu można uznać, iż wniosek oraz dalsze działania organu są prawidłowe. Później przedstawię jedynie wątpliwości, które mimo wszystko muszą powstać w tej sprawie.

Zgodnie z art. 102 u.p.s. – świadczenia z pomocy społecznej są udzielane na wniosek osoby zainteresowanej, jej przed stawiciela ustawowego albo innej osoby, za zgodą osoby zainteresowanej lub jej przedstawiciela ustawowego. Zatem oprócz strony wskazano tutaj katalog osób, którym przysługuje tytuł do występowania we własnym imieniu na rzecz strony, lecz wyłącznie w początkowym stadium postępowania (podczas jego wszczynania – inicjatorzy postępowania). Do osób tych zaliczono przedstawiciela ustawowego strony, jeżeli w toku postępowania nie reprezentuje on strony, oraz inną osobę. W takim przypadku na kontynuację postępowania wymaga się zgody strony lub zgody jej przedstawiciela ustawowego, jeżeli to nie on w imieniu strony wszczynał postępowanie. „Inną osobą” może być dowolna osoba fizyczna, w tym: członek rodziny, pracownik socjalny, nauczyciel, urzędnik organu administracji, lekarz, sąsiad, obywatel zatroskany losem potrzebującego (A. Prekurat, Ustawa o pomocy społecznej z komentarzem, s. 200; I. Sierpowska, Ustawa o pomocy społecznej. Komentarz, s. 388; Ł. Borkowski, R. Krajewski, S. Szymański, Komentarz do nowej ustawy o pomocy społecznej, s. 184). Z całą pewnością matka z chwilą uzyskania przez dziecko pełnoletności przestaje być jego przedstawicielem ustawowym, ale mieści się w katalogu „innych osób”. Trzeba wskazać, że w doktrynie istnieje pogląd, iż:

Stroną w postępowaniu z zakresu pomocy społecznej będzie podmiot, który jest bezpośrednio zainteresowany przyznaniem świadczenia. W pierwszej kolejności należy zauważyć, że podmiotem tym może być osoba lub rodzina. W orzecznictwie sądowym prezentowany jest pogląd, zgodnie z którym w postępowaniu administracyjnym o udzielenie pomocy społecznej rodzinie prawa strony ma każdy członek tej rodziny. S. Nitecki proponuje dwa ujęcia rodziny: materialnoprawne i formalnoprawne. W pierwszym ujęciu rodzina jawi się jako podmiot praw i obowiązków, a więc jako swoisty zbiorowy świadczeniobiorca, i co do tego nie ma wątpliwości. Pojawiają się one w aspekcie procesowym, powołany autor uważa, że rodzina jest stroną postępowania administracyjnego, ponieważ ma interes prawny w uzyskaniu świadczenia. W takim razie przepisy ustawy należałoby potraktować jako lex specialis wobec przepisów Kodeksu postępowania administracyjnego, zgodnie z którym podmiot niebędący osobą fizyczną ani prawną jest stroną, pod warunkiem że jest podmiotem państwowym lub samorządowym. Zdaniem S. Niteckiego członkowi rodziny wnioskującemu o przyznanie świadczenia przysługuje status reprezentanta rodziny w prowadzonym postępowaniu, co nie wyłącza uprawnień procesowych pozostałych jej członków. Oznacza to m.in., że pojęcie rodziny w ujęciu procesowym jest bardziej zbliżone do podmiotów o charakterze instytucjonalnym aniżeli do podmiotu składającego się z licznego grona samodzielnych stron.

(I. Sierpowska [w:] Pomoc społeczna. Komentarz, wyd. VI, Warszawa 2023, art. 102.)

Mając na uwadze ten pogląd oraz fakt, że matka z synem prowadzą wspólne gospodarstwo, są rodziną w wyżej opisanym rozumieniu. Zatem z całą pewnością matka może złożyć wniosek o świadczenie w związku z potrzebami pełnoletniego syna.

Sposoby wyrażenia woli przez osobę dokonującą czynności prawnej

Gdyby nawet analizować sytuację pod katem zgody osoby potrzebującej pomocy, to proszę zauważyć, że ta może zostać wyrażona w sposób dowolny, nawet poprze akceptację milczącą i korzystanie ze świadczeń. Zwłaszcza ze względu na brzmienie art. 60 Kodeksu cywilnego (K.c.): Z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, wola osoby dokonującej czynności prawnej może być wyrażona przez każde zachowanie się tej osoby, które ujawnia jej wolę w sposób dostateczny, w tym również przez ujawnienie tej woli w postaci elektronicznej (oświadczenie woli). Warto też w tym miejscu przytoczyć jedno z orzeczeń sądów administracyjnych:

W sprawach z zakresu opieki społecznej katalog podmiotów inicjujących postępowanie został zakreślony szeroko w art. 102 u.p.s. właśnie z tego względu, że szczególnie potrzebować pomocy społecznej mogą osoby nieporadne, niepotrafiące wyrazić swoich potrzeb, mające problem z tym, aby zwrócić się do właściwych instytucji po pomoc, szczególnie w sytuacji, gdy występują trudności w komunikacji (np. dzieci, osoby starsze czy chore itd.) [wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Lublinie z dnia 18 kwietnia 2018 roku, sygn. akt II SA/Lu 151/23].

Sąd w tej sprawie uznał sytuację osoby właśnie nieporadnej za uzasadniającą udzielenia świadczeń na wniosek innej osoby. Nadmienię, że w toku rozpatrywania sprawy sąd nie zastanawiał się nad wyrażaniem zgody przez osoby, na rzecz których był wniosek a były to dzieci ukraińskie, które bez rodziców przebywały na terytorium RP, nie znały języka.

Nieważność oświadczenia woli złożonego przez osobę niemającą świadomości swoich działań

Z całą jednak pewnością matka podopiecznego nie powinna się wpisywać i podpisywać jako opiekun prawny syna, bo do czasu formalnego ustanowienia opieki nim nie jest. I tu rodzi się de facto moja wątpliwość w sprawie. Jeśli mężczyzna ma tego rodzaju zaburzenia, że nie jest w stanie podpisać dokumentów (nawet na zasadzie: „podpisz, bo to jest dla ciebie ważne”), to czy ma on w ogóle świadomość swoich działań i oświadczeń, a zatem czy jest w stanie składać jakiekolwiek oświadczenia woli. A przecież nieważne jest oświadczenie woli złożone przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Dotyczy to w szczególności choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego, chociażby nawet przemijającego, zaburzenia czynności psychicznych. W istocie zatem należy dokonać oceny w tym zakresie.

Źródła:

1. Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej - Dz.U. 2004 nr 64 poz. 593
2. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny - Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93