Testament obcokrajowca związany z majątkiem w Polsce

Spadek w Polsce po Amerykaninie mającym miejsce zamieszkania w USA

Do tematu należy podejść od nieco innej strony, a mianowicie od strony właściwości sądu w sprawach spadkowych.

Pojawia się pytanie, czy sąd polski będzie właściwy dla postępowania spadkowego i w jakim zakresie? Zgodnie z art. 1108 §1 Kodeksu postępowania cywilnego (w skrócie K.p.c.) „do jurysdykcji krajowej należą sprawy spadkowe, jeżeli spadkodawca w chwili śmierci był obywatelem polskim lub miał miejsce zamieszkania bądź miejsce zwykłego pobytu w Rzeczpospolitej Polskiej”. Jak Pani pisze, spadkodawca jest Amerykaninem, ma stałe miejsce zamieszkania i pobytu w USA.

Zgodnie zaś z art. 1108 § 2 „do jurysdykcji krajowej należą również sprawy spadkowe, jeżeli majątek spadkowy albo jego znaczna część znajduje się w Rzeczpospolitej Polskiej”. Niestety ta przesłanka nie jest spełniona, ponieważ przepis mówi o majątku spadkowym (całym) lub jego znacznej części, a nie spółdzielczym własnościowym prawie do lokalu.

Zgodnie jednak z art. 1110 „do jurysdykcji krajowej należą również inne niż wymienione w art. 1106-1109(1), sprawy rozpoznawane w postępowaniu nieprocesowym, jeżeli sprawa dotyczy osoby będącej obywatelem polskim, cudzoziemca mającego miejsce zamieszkania lub miejsce zwykłego pobytu w RP albo osoby prawnej lub niebędącej osobą prawną, jednostki organizacyjnej, mającej siedzibę w RP, a także, jeżeli sprawa z innych względów wykazuje wystarczający związek z polskim porządkiem prawnym”. W niniejszym wypadku ewentualna sprawa spadkowa dotyczyłaby osoby będącej obywatelem polskim (przyjaciółka spadkodawcy).

Postępowanie spadkowe po cudzoziemcu dotyczące nieruchomości położonej w Polsce

Ponadto, zgodnie z art. 1110² K.p.c., „jurysdykcja krajowa w sprawach rozpoznawanych w postępowaniu nieprocesowych jest wyłączna w zakresie, w którym rozstrzygnięcie dotyczy praw rzeczowych na nieruchomości lub posiadania nieruchomości położonej w Rzeczypospolitej Polskiej”. Spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu jest właśnie (ograniczonym) prawem rzeczowym na nieruchomości (art. 244 § 1 Kodeksu cywilnego). Jeśli postępowanie spadkowe po cudzoziemcu dotyczy nieruchomości położonej w Polsce, to właściwy jest sąd polski i jest to właściwość wyłączna (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25.05.1971 r., sygn. akt III CRN 371/70, OSP 1971, poz. 74). Ale pojawia się problem – co w sytuacji gdy w skład spadku wchodzi nie tylko nieruchomość (lub prawo na tej nieruchomości) położona w Polsce, ale także inny, większy majątek położony w USA?

Bardzo zbliżonego problemu dotyczyła uchwała Sądu Najwyższego z dnia 02.04.1982 r., sygn. akt III CZP 8/82, OSNC 1982, Nr 10, poz. 142, w której sąd stwierdził, iż „zasada w myśl której wymienienie spadkobierców dziedziczących cały spadek według zasad ogólnych i spadkobierców dziedziczących gospodarstwo rolne powinno być zawarte w jednym postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku (art. 1066 k.c.) i art. 677 k.p.c. nie ma zastosowania w sytuacji, gdy jurysdykcja sądu polskiego obejmuje jedynie część majątku spadkowego po cudzoziemcu zamieszkałym za granicą, a mianowicie położone w Polsce gospodarstwo rolne. W takiej sytuacji sąd ogranicza rozstrzygnięcie w przedmiocie nabycia spadku do tej części majątku spadkowego”.

Stan faktyczny: Józef H., obywatel brytyjski, zmarł w dniu 29.11.1975 r. w Wielkiej Brytanii. Zmarły pozostawił testament, określony przez siebie jako „dodatkowy”, który został sporządzony w dniu 19.11.1975 r. W testamencie tym zawarte zostało rozporządzenie, że gospodarstwo rolne, położone w B., dziedziczą członkowie rodziny testatora (rodzeństwo i dzieci rodzeństwa) zamieszkali w Polsce i posiadający obywatelstwo polskie.

Wnioskodawca Roman H. wystąpił do Sądu Rejonowego w Przemyślu o stwierdzenie, że wchodzące w skład spadku po Józefie H. gospodarstwo rolne położone w B. dziedziczą na podstawie testamentu z dnia 19.11.1975 r. osoby w tym testamencie wymienione.

Postanowieniem z dnia 10.04.1981 r. Sąd Rejonowy w Przemyślu stwierdził, że spadek po zmarłym w dniu 29.11.1975 r. Józefie H. na podstawie testamentu z dnia 19.11.1975 r. w odpowiednich częściach ułamkowych otrzymują wszystkie wymienione w testamencie osoby z tym zastrzeżeniem, że wchodzące w skład spadku gospodarstwo rolne położone w B. dziedziczą z mocy tegoż testamentu spadkobiercy powołani do całości spadku z wyjątkiem Marii K. Sąd Rejonowy uznał, że ograniczenie się do stwierdzenia nabycia spadku po Józefie H. względem jedynie części majątku spadkowego w postaci gospodarstwa rolnego położonego w Polsce, jak tego domagał się wnioskodawca, byłoby sprzeczne z zasadą wyrażoną w art. 677 K.p.c.

Powyższe postanowienie zaskarżył wnioskodawca rewizją. W toku jej rozpoznawania Sąd Wojewódzki w Przemyślu w postanowieniu z dnia 17.07.1981 r. przedstawił Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia przytoczone w sentencji zagadnienie prawne. Udzielając odpowiedzi na przedstawione pytanie, Sąd Najwyższy uznał, że przepis art. 677 K.p.c. normuje zasadę postępowania, w której myśl wymienienie spadkobierców dziedziczących spadek według zasad ogólnych i spadkobierców dziedziczących gospodarstwo rolne wchodzące w skład spadku powinno być zawarte w jednym postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku. Wynika to z zasady, iż stwierdzenie nabycia spadku powinno dotyczyć całego spadku, a ograniczenie się do stwierdzenia nabycia spadku względem części majątku spadkowego jest niedopuszczalne (a więc np. co do części spadku położonego w Polsce).

Sąd zauważył jednak problem – jak należy postąpić w sytuacji, gdy zasady, że stwierdzenie nabycia spadku powinno dotyczyć całości spadku, nie da się pogodzić z inną zasadą postępowania, także bezwzględnie obowiązującą, czyli że sądy polskie mogą orzekać jedynie w granicach jurysdykcji krajowej. A jurysdykcja krajowa (jurysdykcja sądów polskich) w sprawach o stwierdzenie nabycia spadku po cudzoziemcu obejmuje (art. 1108 § 1 i 1102 § 1 K.p.c.) tylko wchodzące w skład spadku nieruchomości (prawa do tych nieruchomości) położone na terenie Polski – uchwała Sądu Najwyższego z dnia 28.05.1969 r., sygn. akt III CZP 23/69, OSNCP 1970 r., z. 1, poz. 3; postanowienie SN z dnia 08.03.1970 r., sygn. akt I CR 3/70, PiP 1971, Nr 12, s. 1087 z glosą J. St. Piątowskiego.

W konsekwencji takiego unormowania masa spadkowa po cudzoziemcu ulega podziałowi na dwie części – jedną stanowi gospodarstwo rolne (lub inny majątek nieruchomy) położone w Polsce, drugą zaś pozostały majątek spadkowy. Tylko co do pierwszej części uzasadniona jest jurysdykcja, i to wyłączna, sądu polskiego. Oznacza to, że jedynie w tym zakresie sąd polski może stwierdzić nabycie spadku.

Co z tego wynika?

1. spadkodawca powinien sporządzić testament dotyczący jedynie majątku w Polsce (spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu),
2. w razie ewentualnej śmierci spadkodawcy jego przyjaciółka może wystąpić do sądu polskiego o stwierdzenie nabycia tej części spadku, która znajduje się w Polsce (spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu).

Warto tu przywołać jeszcze inne orzeczenie Sądu Najwyższego – „okoliczność, że sąd amerykański stwierdził prawo do spadku wyłącznie co do majątku znajdującego się w USA, pozwala przyjąć, że spadkobierca nie może uzyskać stwierdzenia swoich praw do spadku znajdującego się w Polsce przez sąd ojczysty spadkodawcy i że w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku istnieje w tym zakresie jurysdykcja sadu polskiego″ (wyrok SN z dnia 26.02.1976 r., sygn. akt III CRN 30/75, NP. 1979, Nr 9, s. 138).

Testament spisany przez spadkobiercę w USA

Co do samej ważności i formy testamentu, to zgodnie z art. 34 ustawy z 1965 r. Prawo prywatne międzynarodowe „w sprawach spadkowych właściwe jest prawo ojczyste spadkodawcy z chwili jego śmierci” (o prawie danego stanu decyduje system obowiązujący w USA). O ważności testamentu i innych czynności prawnych na wypadek śmierci rozstrzyga prawo ojczyste spadkodawcy z chwili dokonania tych czynności (prawo obywatelstwa – właściwe będzie prawo amerykańskie). Wystarcza jednak zachowanie formy przewidzianej przez prawo państwa, w którym czynność zostaje dokonana. Ponieważ testament będzie sporządzany w USA, więc o wymogach formalnych testamentu decydować powinno prawo amerykańskie.

Bez konieczności analizowania prawa amerykańskiego (w testamencie patrzymy przede wszystkim na to, co napisał spadkodawca), można stwierdzić, iż taki testament powinien zawierać następujące stwierdzenia:

1. oznaczenie „testament”;
2. oznaczenie spadkodawcy (imię, nazwisko, numer dowodu osobistego, data urodzenia itd.);
3. zastrzeżenie, że dokument dotyczy tylko i wyłącznie majątku położonego w Polsce – to jest spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu, posiadającego księgę wieczystą (o ile jest);
4. wskazanie spadkobierców oraz udziału im przypadającego – to jest 1/2 dla przyjaciółki, 1/2 dla pozostałych spadkobierców;
5. można jeszcze dodatkowo wskazać, dla uniknięcia ewentualnych sporów, iż wolą spadkodawcy jest, aby jego przyjaciółka mogła samodzielnie korzystać z całości lokalu (posiadać całość lokalu) i pobierać całość pożytków, bez uszczerbku dla tego, iż pozostałym osobom przysługuje udział we współwłasności.

W Państwa sytuacji testament zdecydowanie powinien być sporządzony przez notariusza amerykańskiego. Zalecam, gdy już powstanie projekt takiego testamentu, przesłać go do oceny prawnikowi polskiemu. Prawo polskie teoretycznie właściwe nie jest, natomiast w praktyce orzeka sąd polski i dobrze byłoby, gdyby dokument był dla polskiego sądu zrozumiały. Testament powinien być sporządzony w języku angielskim (notariusz nie sporządzi raczej w USA testamentu po polsku, chyba że przepisy amerykańskie dopuszczają taką możliwość – aby np. notariusz sporządził testament w innym języku, ale nie komplikowałbym życia, tylko po prostu uzyskał tłumaczenie przysięgłe, chociaż samo tłumaczenie można oczywiście zlecić dopiero w razie postępowania spadkowego).

Testament notarialny – jeśli ma być użyty w Polsce, powinien uzyskać apostille (więcej informacji na temat, jak uzyskać apostille w USA: http://apostille.us/Documents/apostille.shtml). Wynika to z art. 1138 K.p.c. – zagraniczne dokumenty urzędowe mają moc dowodową na równi z polskimi dokumentami urzędowymi, jednakże dokument dotyczący przeniesienia własności nieruchomości położonej w Polsce powinien być uwierzytelniony przez polskie przedstawicielstwo dyplomatyczne lub konsularne (obecnie nie ma już tego wymogu, zamiast uwierzytelnienia konieczne jest apositlle). Choć art. 1138 K.p.c. mówi o „przeniesieniu własności nieruchomości”, a testament nie „przenosi” własności nieruchomości w ścisłym tego słowa znaczeniu (nabycie przez dziedziczenie to co innego niż przeniesienie), a poza tym przedmiotem własności nie jest nieruchomość, tylko spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu, ale dla tzw. „świętego spokoju” – jeśli uzyskanie apostille nie wiąże się ze szczególnymi trudnościami i kosztem, zadbałbym o to.

Źródła:

1. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny - Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93
2. Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego - Dz.U. 1964 nr 43 poz. 296
3. Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 02 kwietnia 1982 r., sygn. akt III CZP 8/82
4. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 lutego 1976 r., sygn. akt III CRN 30/75
5. Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 28 maja 1969 r., sygn. akt III CZP 23/69