Odszkodowanie za pracę przymusowe w Niemczech

UWAGA! Poniższy tekst stanowi jedynie fragment dłuższej odpowiedzi.

Odpowiedzialność odszkodowawcza Republiki Federalnej Niemiec lub podmiotów niemieckich

Zacząć wypada od rozdzielenia dwóch kwestii – reparacji wojennych przysługujących Polsce oraz roszczeń osób indywidualnych wobec Niemiec i podmiotów niemieckich (zwłaszcza przedsiębiorstw wykorzystujących w czasie II wojny światowej pracę przymusową). Do sprawy reparacji wojennych wracano wielokrotnie i nadal wzbudza ona spore kontrowersje, mimo zrzeczenia się ich przez władze PRL, do którego miało dojść w 1953 r. (ostatnio zrzeczenie się jest podważane przez niektórych specjalistów od prawa międzynarodowego). Jednak dotyczy to stosunków między dwoma państwami, a nie państwem (w tym wypadku Niemcami) a jednostką (Pani dziadkiem).

Kwestia odszkodowań dla osób indywidualnych była przedmiotem międzyrządowej umowy polsko-niemieckiej z dnia 16.10.1991 r. Na jej podstawie utworzona została Fundacja Polsko-Niemieckie Pojednanie. Jej zadaniem była m.in. wypłata odszkodowań osobom poszkodowanym przez III Rzeszę, ze środków przekazanych przez rząd niemiecki.

Umowa polsko - niemiecka z dnia 16.10.1991 roku i kwestia odszkodowań osobom poszkodowanym przez III Rzeszę

Umowa ta dotyczyła jednak wyłącznie osób żyjących w dniu 08.01.1992 r., a zatem Pani Dziadek nigdy nie nabył prawa do wypłacanych przez Fundację odszkodowań. Konsekwentnie Pani mama nie mogła odziedziczyć roszczenia o takie odszkodowanie, skoro w chwili śmierci spadkodawcy roszczenie takie nie istniało. Rzeczą sporną w praktyce było to, czy spadkobierca osoby uprawnionej żyjący 08.01.1992 r. mógłby samodzielnie uzyskać takie roszczenie – jednakże interpretacja taka została uznana w orzecznictwie sądowym za sprzeczną z duchem umowy międzyrządowej, która zamierzała przyznać takie uprawnienia jedynie bezpośrednio osobom wywiezionym na prace przymusowe. Jedyny wyjątek mógłby dotyczyć sytuacji, gdy osoba wywieziona uzyskała świadczenie, po czym w wyniku zgonu nie odebrała go. Ten przypadek jednak w niniejszej sprawie nie zachodzi.

Możliwość przyznania świadczeń spadkobiercom osób wywiezionych na roboty przymusowe

Możliwość przyznania świadczeń spadkobiercom osób wywiezionych na roboty przymusowe przewiduje natomiast niemiecka federalna ustawa z dnia 06.07.2000 r. o utworzeniu Fundacji „Pamięć, Odpowiedzialność i Przyszłość˝. Nieco uogólniając, można Fundację tę określić jako fundację–matkę wobec Fundacji Polsko-Niemieckie Pojednanie. Ta druga bowiem rozdziela jedynie środki przyznane przez tę pierwszą i podlega w tym zakresie kontroli ze strony Fundacji „Pamięć, Odpowiedzialność i Przyszłość”.

Przywołana ustawa federalna jest jedynym na świecie aktem rangi ustawowej regulującym kwestie związany z niemiecką odpowiedzialnością odszkodowawczą za pracę przymusową w trakcie II wojny światowej – wynika tak z informacji udzielonej przez sekretarza stanu w Ministerstwie Skarbu Państwa – z upoważnienia ministra – na zapytanie nr 1482 w sprawie świadczeń z tytułu przymusowej pracy w Niemczech wypłacanych dzieciom osób poszkodowanych.

Jej § 13 ust. 1 stanowi, że ze świadczeń mogą korzystać spadkobiercy tych byłych robotników, którzy żyli w dniu 16.02.1999 r. Ponieważ Pani dziadek zmarł 11 lat wcześniej, brak jest podstaw do dochodzenia przez Pani mamę roszczeń od Fundacji „Pamięć, Odpowiedzialność i Przyszłość”. Fundacja ta jest podmiotem mającym na celu uregulowanie roszczeń byłych robotników także w stosunku do osób prywatnych np. do przedsiębiorstw niemieckich zatrudniających przymusowych robotników, brak jest więc podstaw do dochodzenia roszczeń bezpośrednio od podmiotów zatrudniających Pani dziadka w czasie wojny.

Już na marginesie należy wskazać, ze Fundacja Polsko-Niemieckie Pojednanie zakończyła dokonywanie wypłat osobom uprawnionym w dniu 30.09.2006 r., zgodnie z przepisami powołanej niemieckiej ustawy, której postanowień Fundacja zobowiązana jest przestrzegać.

W ten sposób brak jest dróg prawnych do dochodzenia przez Pani mamę roszczeń z tytułu przymusowej pracy Pani dziadka na terenie III Rzeszy w okresie II wojny światowej.

Uprawnienia kombatanckie

Dziadkowi Pani, jako żołnierzowi Wojska Polskiego we wrześniu 1939 r., na podstawie przepisów ustawy z dnia 26 maja 1982 r. o szczególnych uprawnieniach kombatantów – nieobowiązującej już dziś, lecz mającej zastosowanie w 1988 r. – potencjalnie przysługiwały określone ulgi i świadczenia, m.in. do ryczałtu energetycznego, dodatku kompensacyjnego itd.

Nie rozpatrując jednak bliżej, czy Pani dziadek spełnił wszystkie przewidziane powołaną ustawą warunki uzyskania uprawnień, z pewnością nie przeszłyby one na spadkobierców.

(…)

Podstawą dochodzenia roszczeń dla byłych pracowników przymusowych mogą być:

1. porozumienie międzyrządowe polsko-niemieckie z 16.10.1991 r., zgodnie z którym do odszkodowań za pracę przymusową uprawnieni są byli robotnicy żyjący 08.01.1992 r.,
2. niemiecka ustawa federalna, zgodnie z którą ze świadczeń mogą korzystać spadkobiercy tych byłych robotników, którzy żyli w dniu 16.02.1999 r.

Uprawnienia kombatanckie wynikające ze szczególnych ustaw nie przechodzą na spadkobierców. W rezultacie brak jest dróg prawnych do dochodzenia roszczeń z tytułu przymusowej pracy Pani dziadka w czasie II wojny światowej na terenie Niemiec.

Źródła:

1. Umowa między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Republiki Federalnej Niemiec o polsko-niemieckiej współpracy młodzieży, sporządzona w Bonn dnia 17 czerwca 1991 r. - Dz.U. 1994 nr 3 poz. 12