Jak zabezpieczyć się przed zachowkiem dla dziecka męża?

Substrat zachowku

Pozbawieniu prawa do zachowku służy wydziedziczenie. Stosownie do art. 991 Kodeksu cywilnego (skrótowo: K.c.), zstępnym (najczęściej dzieciom) spadkodawcy może przysługiwać zachowek. Podkreślić trzeba to, że zawarta w art. 991 K.c. „lista” dotyczy osób potencjalnie (ewentualnie) uprawnionych do uzyskania zachowku, czyli takich, którym mogą przysługiwać roszczenia z tytułu zachowku. Wykluczone jest dopisywanie kogokolwiek do „listy” z art. 991 K.c.; wspominam o tym, ponieważ niektórym ludziom wydaje się, jakoby przysługiwał im zachowek np. po rodzeństwie lub po rodzeństwie rodziców – także w takich sytuacjach wolno wystąpić z żądaniem wypłacenia zachowku na drogę sądową (chociażby dlatego, że Skarb Państwa opłaty sądowe chętnie przyjmuje), ale trzeba liczyć się z przegraną (z czym mogą wiązać się dodatkowe koszty).

Rzeczywiste przysługiwanie zachowku to zagadnienie bardziej praktyczne. Chodzi w nim nie tylko o zestawienie art. 991 K.c. z przepisami o dziedziczeniu ustawowym (art. 991 i następne K.c.) – bardzo często z art. 931 K.c. (wchodzącym w grę, jeśli spadkodawca pozostawił po sobie przynajmniej jednego zstępnego) – ale również z obliczaniem „substratu zachowku” (art. 993 i następne K.c.). To pozwala na przeprowadzenie „operacji na ułamkach”. Przepisy o dziedziczeniu ustawowym bierze się pod uwagę w związku z zachowkiem także wtedy, gdy ma miejsce wyłącznie dziedziczenie testamentowe (art. 941 i następne K.c.); z uwagi na regułę pierwszeństwa dziedziczenia testamentowego przed dziedziczeniem ustawowym, rozrządzenie przez spadkodawcę całym swym majątkiem w testamencie (art. 941 i następne K.c.) skutkuje wyłącznie dziedziczeniem testamentowym.

Testament z wydziedziczeniem

Wynik wyżej wskazanych „operacji na ułamkach” zestawić należy z „substratem zachowku” (którego obliczanie uregulowano w art. 993 i następnych K.c.). Zarys przedstawionego przez Panią planu dotyczy wpływania (a przynajmniej oddziaływania) na przyszły „substrat zachowku” po Pani mężu – zwłaszcza w sytuacji, gdy on pozostawi Panią jako wdowę (a przecież to jedynie jeden z aktualnie hipotetycznych wariantów sytuacji przyszłych).

Jak wyżej napisałem, prawa do zachowku pozbawia się przez wydziedziczenie (art. 1008 i następne K.c.) – dotyczące osoby potencjalnie uprawnionej z tytułu zachowku w przyszłości (piszę „w przyszłości”, ponieważ zachowek może przysługiwać po śmierci człowieka, ujmowanego jako spadkodawca, a nigdy za jego życia). Testament może ograniczać się do samego wydziedziczenia (w takim przypadku będzie miało dziedziczenie ustawowe, ale z uwzględnieniem wydziedziczenia). Jeżeli nawet wydziedziczenie jest zasadne (z uwagi na przesłanki z art. 1008 K.c.) oraz zawiera uzasadnienie (art. 1009 K.c.), to jego skutek ekonomiczny może odbiegać od wcześniejszych założeń – z uwagi na art. 1011 K.c. (niekiedy innej osobie, np. wnuczęciu spadkodawcy, może przysługiwać zachowek wyższy od tego, który przysługiwałby wydziedziczonemu).

Umowa o zrzeczeniu się dziedziczenia

Funkcjonalnie rzecz ujmując, nieco podobne do wydziedziczenia skutki może mieć zawarcie umowy o zrzeczeniu się dziedziczenia (art. 1048 i następne K.c.); umowę taką należy zawrzeć w formie aktu notarialnego (art. 1048 K.c.) – chodzi o wymóg zachowania formy prawnej pod rygorem nieważności (art. 73 K.c.), podobnie jak w przypadku np.: umownego obrotu nieruchomościami lub umowy majątkowej małżeńskiej (często zwanej „intercyzą”). Na ogół umowę o zrzeczeniu się dziedziczenia zawiera się w związku z darowizną na rzecz zrzekającego się dziedziczenia; np. dzieci opuszczające dom rodzinny otrzymują znacznej wartości wsparcie od swych rodziców i zrzekają się dziedziczenia po nich – by ktoś inny (np. najmłodsze dziecko) w przyszłości „miał spokój” (z możliwymi sporami o spadek lub o zachowek).

Nakłady poczynione z majątku wspólnego na majątek osobisty

W kontekście posiadanych dóbr powinni Państwo przeanalizować sytuację zestawiając ją z art. 45 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (K.r.o.), który stanowi o obowiązku zwrotu wydatków i nakładów poczynionych z majątku wspólnego na majątek osobisty.

Skutkiem budowania na należącej wyłącznie do Pani nieruchomości gruntowej (art. 46 K.c.) byłoby to, że budynki (np. dom) trwale z gruntem związane stanowiłyby wyłącznie Pani własność – jako części składowe gruntu (art. 47 K.c., art. 48 K.c.). Rzeczywiście, w ten sposób można by zmniejszyć skład lub wartość przyszłego spadku (art. 922 K.c.) po Pani mężu.

Pozostawać jeszcze może zagadnienie nakładów na wyłącznie Pani nieruchomość (zarówno na jej nabycie, jak i np. na zbudowanie oraz urządzenie domu); również w przypadku zawarcia przez Państwa umowy majątkowej małżeńskiej (art. 47 i następne K.r.o. – przed jej zawarciem należałoby rozważyć każdy z proponowanych przez ustawodawcę „umownych ustrojów majątkowych”, najlepiej zestawiając je z ustawowym ustrojem majątkowym (art. 31 i następne K.r.o.), często zwanym „wspólnością ustawową małżeńską”. Dotychczasowy majątek (należący do Państwa przed zawarciem małżeństwa), rodzaje i wysokość dochodów (w tym być może dochodów z Państwa majątków osobistych) mogą mieć duże znaczenie.

Inwestowanie w majątek małżonka – roszczenia

Inwestowanie w cudzą (w tym należącą do współmałżonka) rzecz może skutkować roszczeniami, np. z tytułu: przesunięć majątkowych między wspólnością majątkową małżeńską a majątkiem osobistym małżonka (art. 45 K.r.o.), bezpodstawnego wzbogacenia (od art. 405 do art. 414 K.c.), rozliczeń między właścicielem a posiadaczem rzeczy (art. 224 i następne K.c.). Roszczenia z takich tytułów mogą wejść w skład spadku – choć w praktyce może okazać się trudne udowodnienie roszczeń (podobnie jak w przypadku odstępstw od reguły równości majątku we wspólności majątkowej małżeńskiej, art. 43 K.r.o.), ale jednak trzeba się z tym liczyć. Jeśli jakiś składnik majątkowy (np. roszczenia) wchodzi w skład spadku, to powinien być brany pod uwagę przy obliczaniu „substratu zachowku” (art. 993 i następne K.c.); podobnie jak darowizny (art. 888 i następne K.c.) znacznej wartości – przejawem darowizny mogłoby być zakupienie wyłącznie na Pani dane osobowe nieruchomości faktycznie kosztem Państwa majątku wspólnego (a poza tym Krajowa Administracja Skarbowa mogłaby zestawiać wartość transakcji z Pani dochodami).

Podsumowując:

1. Jeżeli Pani mąż będzie inwestował w Pani majątek osobisty, to mogą mu przysługiwać (ewentualnie jego spadkobiercom lub osobom uprawnionym do zachowku po nim) roszczenia związane z inwestowaniem przez niego w cudze mienie.
   Jeden z „obszarów decydowania” może dotyczyć ewentualnego zawarcia pomiędzy Państwem umowy majątkowej małżeńskiej. Warto uprzednio zapoznać się z przepisami o „umownych ustrojach majątkowych”. Nawet rozdzielność majątkowa ma warianty i warto rozważyć, który z nich byłby w Państwa sytuacji najodpowiedniejszy.
2. Ewentualna umowa o zrzeczeniu się dziedziczenia przez najstarsze dziecko Pani męża – to te osoby są uprawnione o tym zdecydować; dość często takie umowy zawiera się w związku z darowizną na rzecz zrzekającego się dziedziczenia.
3. „Remanent” zarobkowy i majątkowy – na ogół bardzo duże znaczenie ma zestawienie sytuacji z: art. 31 K.r.o., art. 33 K.r.o., art. 43 K.r.o., art. 45 K.r.o.; rodzaje źródeł Państwa dochodów mają duże znaczenie, ponieważ na ogół dochody zalicza się do „ustawowej wspólności majątkowej małżeńskiej”, ale są wyjątki – Państwo znają rodzaje źródeł swych dochodów, co może ułatwić podjęcie decyzji.
4. Testamenty Pani i męża (art. 941 i następne K.c.). Ustawodawca wychodzi z założenia, że „wszystkie dzieci ojca (matkę) miały”; z tym wiążą się zwłaszcza przepisy o dziedziczeniu ustawowym oraz o zachowku – w jakimś stopniu również przepisy o „zaliczaniu na schedę spadkową” (art. 1039 i następne K.c.). W praktyce dużo zależy od tego, czy ktoś „drąży temat” (np. sprawdza okoliczności przeszłe, w tym „przesunięcia majątkowe” sprzed lat) oraz czy dochodzi swych roszczeń (np. wytacza powództwo o wypłacenie zachowku przed upływem przedawnienia roszczenia z tytułu zachowku).