Czy można podważyć umowę dożywocia?

Jak podważyć umowę dożywocia?

Zasadniczo są prawne możliwości podważenia każdej umowy, nie jest to jednak takie proste. Umowę można byłoby podważyć z powodu wady oświadczenia woli. Kodeks cywilny uznaje za wady oświadczenia woli, wpływające na jego skuteczność prawną: 1) brak świadomości albo swobody powzięcia i wyrażenia woli (art. 82), 2) pozorność oświadczeń woli (art. 83), 3) błąd co do czynności prawnej albo zniekształcenie oświadczenia woli (art. 84 i 85), 4) podstęp (art. 86) i 5) groźbę (art. 87). Przepisy działu IV o wadach oświadczenia woli dotyczą oświadczeń składanych zarówno przez osoby fizyczne, jak i prawne, chyba że z natury rzeczy wynika, że odnoszą się tylko do osób fizycznych, jak np. art. 82.

Treścią hipotezy art. 82 jest złożenie oświadczenia woli przez osobę znajdującą się w stanie choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innych, chociażby nawet przemijających zaburzeń czynności psychicznych, które wyłączały jej świadomość albo uniemożliwiały powzięcie decyzji i wyrażenie woli w sposób swobodny. Z taką hipotezą art. 82 łączy dyspozycję w postaci sankcji bezwzględnej nieważności złożonego oświadczenia woli. Świadomość dotyczy zarówno powzięcia decyzji, jak i wyrażenia woli – potwierdza to łącząca je koniunkcja. Powody i rodzaj stanu wyłączającego świadomość nie mają znaczenia prawnego. Brak świadomości i swobody musi być zupełny, art. 82 bowiem wiąże przewidziane w nim skutki tylko z całkowitym wyłączeniem, dlatego o żadnym stopniowaniu tego stanu nie może być mowy. Zazwyczaj najczęstszą przyczyną stanu wyłączającego normalne funkcjonowanie procesu decyzyjnego i mechanizmów uzewnętrzniania woli są choroby i różnego rodzaju zaburzenia psychiczne i nerwowe, rozwinięte zmiany miażdżycowe, działanie narkotyków, alkoholu lub środków farmakologicznych.

Ocena stanu świadomości przy podpisywaniu oświadczenia woli

Sąd Najwyższy w wyroku z 11 grudnia 1979 r., II CR 448/79 (OSPiKA 3/81, poz. 45) wyraził pogląd, że stosunek psychiczny do podejmowanego zachowania się i jego skutków opiera się na przewidywaniu i woli. Oba te czynniki zakładają istnienie nieupośledzonego działania funkcji psychicznych, pozwalające na właściwe rozeznanie znaczenia i skutków swego zachowania się oraz pokierowania swym postępowaniem. Jeżeli więc osoba dotknięta schizofrenią paranoidalną zdawała sobie w okresie remisji sprawę z tego, że w czasie przyjmowania leków neuroleptycznych nie wolno jej pić alkoholu, to okoliczność ta nie wyłącza jeszcze wniosku, iż upośledzenie w działaniu funkcji psychicznych nie pozwoliło jej na właściwe rozeznanie znaczenia i skutków użycia alkoholu (przewidywanie), a zwłaszcza na pokierowanie swym postępowaniem (wola). Ustalenie stanu świadomości jest sprawą stanu faktycznego i jego oceny na podstawie przeprowadzonej oceny dowodów przez sąd – zagadnienia te nie podlegają kontroli kasacyjnej. Ocena stanu świadomości wymaga uwzględnienia wszystkich okoliczności towarzyszących złożeniu oświadczenia woli mogących mieć wpływ na prawidłowe, to znaczy w pełni świadome, powzięcie decyzji i wyrażenie woli, np. faktu, że składający oświadczenie woli w ugodzie zawartej przed sądem korzystał z pomocy adwokata (tak SN w orzeczeniu z 4 kwietnia 1985 r., II CZ 41/85, nie publ.).

Ustalenie, że jedna ze stron umowy złożyła oświadczenie w stanie wyłączającym świadome powzięcie decyzji, może nastąpić także po śmierci tej strony, jeżeli materiał zebrany w sprawie wystarcza do udowodnienia, że stan taki istniał w chwili składania oświadczenia woli. Osoba należąca do kręgu spadkobierców ustawowych po osobie, która złożyła w takich okolicznościach oświadczenie woli, może żądać ustalenia nieważności umowy dopiero po jej śmierci jako jej spadkobierca (tak SN w wyroku z 27 kwietnia 1979 r., III CRN 56/79, OSNCP 12/79, poz. 244). W zasadzie określenie w procesie stopnia świadomości osoby składającej oświadczenie woli wymaga wiadomości specjalnych, którymi dysponują lekarze odpowiedniej specjalności. Jednakże nie zawsze dowód z opinii biegłych jest niezbędny. W wyroku z 26 stycznia 1999 r., I PKN 534/97 (OSNAPiUS 6/00, poz. 215) Sąd Najwyższy stwierdził, że ustalenie stanu świadomości pracownika w chwili składania przez niego oświadczenia woli o rozwiązaniu umowy o pracę za porozumieniem stron (art. 82 K.c. w zw. z art. 300 K.p.) może nastąpić na podstawie innych dowodów niż opinia biegłych (art. 278 § 1 K.p.c.). Takim innym, stosownym dowodem mogą być akta sądowe zawierające orzeczenia oraz opinie lekarskie dotyczące stanu zdrowia psychicznego i fizycznego pracownika wydane w postępowaniu rentowym.

Niejednokrotnie granica między stanem wyłączającym świadome powzięcie decyzji a stanem wyłączającym swobodne jej powzięcie i wyrażenie woli jest bardzo niewyraźna, przyczyny bowiem zakłócenia normalnego funkcjonowania procesu decyzyjnego i myślowego mogą być takie same lub podobne. Najlepszym przykładem może być określony stan zmian miażdżycowych u osoby składającej oświadczenie woli, uzasadniające prawidłowe zakwalifikowanie go – na podstawie opinii biegłego lekarza – jako wyłączający zarówno świadome, jak i swobodne albo tylko swobodne działanie, co ostatecznie nie będzie miało żadnego wpływu na wynik rozstrzygnięcia sprawy przez sąd.

Błąd jako wada oświadczenia woli

Błąd jest jedną z wad oświadczenia woli, o której mówi w art. 84 Kodeksu cywilnego. Przez błąd należy rozumieć mylne wyobrażenie osoby, która składa oświadczenie woli, o istnieniu (bądź braku) okoliczności faktycznych lub prawnych, które wywarły wpływ na wyrażenie woli przez tę osobę. Typowym przykładem złożenia oświadczenia woli pod wpływem błędu jest sytuacja, gdy osoba kupuje obraz, błędnie sądząc, że jest to oryginał, gdy w rzeczywistości obraz jest kopią.

Błąd jako wada oświadczenia woli ma znaczenie prawne jedynie, gdy dotyczy treści czynności prawnej oraz gdy jest to błąd istotny. W praktyce błąd co do treści czynności prawnej wiąże się z treścią zawartej umowy. Błąd taki może dotyczyć właściwości podmiotu zawierającego umowę, przedmiotu umowy (np. sprzedawanej rzeczy) lub też rodzaju umowy. Przykładowo, w przypadku umowy sprzedaży nieruchomości błędem co do właściwości sprzedawanej rzeczy jest mylne przekonanie kupującego, że kupuje działkę budowlaną, gdy w rzeczywistości jest to działka rolna. Z kolei błąd jest istotny wówczas, gdy uzasadnia przypuszczenie, że składający oświadczenie woli byłby tego oświadczenia nie złożył, gdyby nie działał pod wpływem błędu i oceniał rzecz rozsądnie. Istnienie błędu istotnego wiąże się obiektywnym przekonaniem, że nie tylko osoba działająca pod wpływem błędu, lecz każdy rozsądny człowiek w danych okolicznościach nie złożyłby podobnego oświadczenia, gdyby nie działał pod wpływem błędu.

Skutki złożenia oświadczenia woli pod wpływem błędu

Skutkiem złożenia oświadczenia woli pod wpływem błędu (który dotyczy treści czynności prawnej oraz jest istotny) jest możliwość uchylenia się od skutków takiego oświadczenia. Ponadto w przypadku zawarcia umowy, aby wspomniane uchylenie było możliwe, błąd musi zostać wywołany przez drugą stronę umowy, nawet w sposób niezawiniony. Uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli, które zostało złożone innej osobie pod wpływem błędu, następuje przez oświadczenie złożone tej osobie na piśmie. Oświadczenie to należy złożyć nie później niż z upływem roku od wykrycia błędu (art. 88 K.c.). Późniejsze złożenie tego oświadczenia nie będzie skuteczne.

W pewnych sytuacjach uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli jest możliwe nawet wtedy, gdy błąd nie dotyczy treści czynności prawnej oraz gdy nie jest istotny. Chodzi tu o przypadki, gdy błąd został wywołany przez drugą stronę umowy podstępnie. Wówczas mamy do czynienia z kwalifikowaną postacią błędu czyli podstępem.

Jak Pan widzi, zapewne trudne, jeśli nie niemożliwe, będzie znalezienie wady, powodującej unieważnienie umowy, którą zawarli rodzice.

Drugą kwestią jest to, czy może Pan ubiegać się o zachowek. Jako spadkobierca – pozbawiony spadku wskutek podarowania nieruchomości przez rodziców jednemu z dzieci – miałby Pan ustawowe prawo do zachowku, ale zobowiązaną do wypłaty zachowku byłaby jedynie osoba obdarowana. Jeśli jednak majątek przekazano na podstawie umowy o dożywocie – nie ma nawet takiej możliwości – bowiem umowa o dożywcie nie stanowi przysporzenia bezpłatnego po stronie siostry i jej męża. Jedynie mama, kiedy jeszcze żyła, o ile była uprawniona do dożywocia, mogła się starać o rentę w zamian za to dożywocie. Panu natomiast w opisanym stanie nie przysługują roszczenia.