Agresywna osoba chora psychicznie, co zrobić i gdzie zgłosić?

Pani Monika poinformowała nas, że jej ojciec dwa razy w ostatnich miesiącach był w szpitalu psychiatrycznym (został skierowany przez lekarza rodzinnego). Ostatnio po miesiącu wyszedł na własne żądanie. Pani Monika wyjaśniła nam, że rozpoznano u niego organiczne zaburzenia osobowości i zachowania. Niedawno ojciec pani Moniki groził, że wysadzi jej dom w powietrze i że się zabije, dlatego zabrano go do szpitala, ale tego samego dnia go wypuszczono. Ostatniej nocy chciał zabić swoją konkubinę i zabrali go do szpitala. Pani Monika boi się, że jej ojciec znów się wypisze i zrobi w końcu komuś krzywdę. Zapytała nas, co może zrobić w tej sytuacji.

Czy osoba chora psychicznie może nie podjąć leczenia swojej choroby lub odroczyć leczenie?

Trzeba pamiętać, że sam fakt choroby psychicznej nie pozbawia osoby chorej prawa do stanowienia o sobie, swoich sprawach życiowych, w tym także i wyrażenia zgody na leczenie. W większości sytuacji – poza wyjątkowymi, ściśle określonymi przez ustawę – osoba chora psychicznie posiada pełnię swoich praw. Może nie podjąć leczenia swojej choroby albo początek tego leczenia odroczyć.

A zatem naczelną zasadą jest konieczność uzyskania zgody pacjenta przed rozpoczęciem leczenia. Schorzenia psychiczne mają jednak tę cechę, że zaburzają możliwość jasnego postrzegania oraz rozumowania i często chory nie ma świadomości swojego schorzenia. Osoby ze schorzeniami psychicznymi nierzadko uważają się za w pełni zdrowe. Jeżeli zatem namowy rodziny nie dają efektu, a potrzeba leczenia jest oczywista, to pozostaje droga niejakiego przymusu. Polskie prawo pozwala na leczenie wbrew woli tylko osób chorych psychicznie – i to tylko w niektórych, ściśle określonych w ustawie przypadkach. Dlatego, jeśli dana osoba nie jest chora psychicznie, a tylko wykazuje objawy zaburzenia psychicznego, to taka sytuacja wyklucza możliwość starania się o leczenie tej osoby wbrew jej woli.

Leczenie pacjenta chorego psychicznie bez jego zgody

Kwestię leczenia bez zgody pacjenta reguluje art. 21 u.o.z.p. Z przepisu tego wynika, że:

„1. Osoba, której zachowanie wskazuje na to, że z powodu zaburzeń psychicznych może zagrażać bezpośrednio własnemu życiu albo życiu lub zdrowiu innych osób, bądź nie jest zdolna do zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych, może być poddana badaniu psychiatrycznemu również bez jej zgody, a osoba małoletnia lub ubezwłasnowolniona całkowicie – także bez zgody jej przedstawiciela ustawowego. W tym przypadku art. 18 ma zastosowanie.

2. Konieczność przeprowadzenia badania, o którym mowa w ust. 1, stwierdza lekarz psychiatra, a w razie niemożności uzyskania pomocy lekarza psychiatry – inny lekarz. Przed przystąpieniem do badania uprzedza się osobę badaną lub jej przedstawiciela ustawowego o przyczynach przeprowadzenia badania bez jej zgody.

3. W razie potrzeby lekarz przeprowadzający badanie zarządza bezzwłocznie przewiezienie badanego do szpitala. Przewiezienie takiej osoby z zastosowaniem przymusu bezpośredniego następuje w obecności lekarza, pielęgniarki lub zespołu ratownictwa medycznego.

4. Lekarz, który przeprowadził badanie psychiatryczne określone w ust. 1, odnotowuje tę czynność w dokumentacji medycznej, wskazując na okoliczności uzasadniające podjęcie postępowania przymusowego. Przy ocenie zasadności poddania osoby badaniu bez jej zgody stosuje się odpowiednio art. 18 ust. 10.”

Badanie psychiatryczne bez zgody pacjenta

Jak wynika z omawianego przepisu – badanie psychiatryczne może być przeprowadzone za zgodą zainteresowanego, a bez jego zgody w następujących przypadkach:

• gdy stan pacjenta powoduje zagrożenie dla zdrowia lub życia własnego bądź innych osób,
• gdy pacjent nie jest w stanie samodzielnie zaspokajać swoich potrzeb życiowych.

W przypadku zaistnienia wymienionych wyżej sytuacji badanie może być przeprowadzone z użyciem środków przymusu, o których mowa w art. 18 u.o.z.p.

Celem badania ma być ustalenie, czy chory faktycznie cierpi na zaburzenia psychiczne oraz, czy jego stan zdrowia powoduje zagrożenie dla zdrowia bądź życia jego samego, względnie innych osób, i na koniec, czy faktycznie wymaga leczenia.

Kiedy można poddać pacjenta przymusowemu leczeniu psychiatrycznemu?

Aby poddać pacjenta przymusowemu leczeniu – zgodnie z art. 21 u.o.z.p. – konieczne jest kumulatywne spełnienie dwóch przesłanek:

• wystąpienie u pacjenta zaburzeń psychicznych,
• wystąpienie bezpośredniego zagrożenia dla życia lub zdrowia własnego lub innych osób.

Istnieją oczywiście przypadki, gdy osoba chora psychicznie powinna znaleźć się w szpitalu bardzo szybko, w ciągu najbliższych godzin. Jest to sytuacja wyjątkowa, związana z poważnym niebezpieczeństwem, opisanym w artykule 23 ustawy o ochronie zdrowia psychicznego. Zgodnie z jego najważniejszą treścią:

„Art. 23. 1. Osoba chora psychicznie może być przyjęta do szpitala psychiatrycznego bez zgody wymaganej w art. 22 tylko wtedy, gdy jej dotychczasowe zachowanie wskazuje na to, że z powodu tej choroby zagraża bezpośrednio własnemu życiu albo życiu lub zdrowiu innych osób”.

Do takich sytuacji należą te, w których dochodzi, w związku z chorobą psychiczną, do niebezpiecznego uderzenia innej osoby, zranienia ciała lub podobnego rodzaju fizycznej agresji.

W opisanych lub podobnych sytuacjach rodzina bądź jakakolwiek osoba, która jest świadkiem występującego niebezpieczeństwa, może zawiadomić pogotowie ratunkowe bądź policję i oczekiwać od tych służb natychmiastowego przewiezienia chorego do szpitala psychiatrycznego. Oczywiście należy podać interweniującym służbom informacje uzasadniające niebezpieczeństwo agresji ze strony chorego. Oceniający sytuację lekarz lub policjant musi stwierdzić zarówno objawy choroby, jak i owo niebezpieczeństwo, o którym mowa. Ponadto należy pamiętać, że same obawy osób bliskich czy świadków, co do tego, „co się może stać”, nie są wystarczające, obawy te muszą mieć oparcie w faktach, w opisie zachowań, które by na takie niebezpieczeństwo wskazywały. Informacje innych osób mogą tu być decydujące. O przyjęciu do szpitala psychiatrycznego pacjenta bez jego zgody każdorazowo decyduje lekarz wyznaczony do tej czynności, po osobistym zbadaniu chorego i po zasięgnięciu, w miarę możliwości, opinii drugiego lekarza. Przyjęcie do szpitala pacjenta bez zgody pacjenta musi zostać w ciągu 48 godzin zalegalizowane przez ordynatora, względnie lekarza kierującego oddziałem. Sąd rodzinny zawiadamiany jest w ciągu 72 godzin od chwili przyjęcia. Te rygorystyczne zasady mają na celu konieczność wyeliminowania przypadków przetrzymywania w szpitalu osób bez ich zgody, w sytuacji, gdy nie było medycznych i prawnych wskazań do hospitalizacji.

Oznacza to natychmiastową wykonalność decyzji o przyjęciu do szpitala psychiatrycznego, z obowiązkiem późniejszej weryfikacji prawidłowości tej decyzji.

Zgoda na przymusowe leczenie osoby dotkniętej chorobą psychiczną

Dalszym postępowaniem jest zdobycie zgody na leczenie przymusowe. Podstawą prawną do starania się o leczenie wbrew woli osoby dotkniętej chorobą psychiczną w trybie wnioskowym jest art. 29 u.o.z.p.:

„1. Do szpitala psychiatrycznego może być również przyjęta, bez zgody wymaganej w art. 22, osoba chora psychicznie:

1) której dotychczasowe zachowanie wskazuje na to, że nieprzyjęcie do szpitala spowoduje znaczne pogorszenie stanu jej zdrowia psychicznego, bądź

2) która jest niezdolna do samodzielnego zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych, a uzasadnione jest przewidywanie, że leczenie w szpitalu psychiatrycznym przyniesie poprawę jej stanu zdrowia.

2. O potrzebie przyjęcia do szpitala psychiatrycznego osoby, o której mowa w ust. 1, bez jej zgody, orzeka sąd opiekuńczy miejsca zamieszkania tej osoby – na wniosek jej małżonka, krewnych w linii prostej, rodzeństwa, jej przedstawiciela ustawowego lub osoby sprawującej nad nią faktyczną opiekę.

3. W stosunku do osoby objętej oparciem społecznym, o którym mowa w art. 8, wniosek może zgłosić również organ do spraw pomocy społecznej”.

Artykuł ten zakreśla prawa rodziny do starania się o leczenie osoby bliskiej chorej psychicznie. Ale wskazuje na istotne warunki takiej hospitalizacji: „niezdolność do zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych”, czy też „znaczne pogorszenie stanu zdrowia”.

Wniosek o hospitalizację osoby bliskiej w szpitalu psychiatrycznym

W wypadku starania się o hospitalizację osoby bliskiej, przewidzianą w art. 29 u.o.z.p., osoba składająca wniosek składa go do sądu rodzinnego właściwego dla miejsca zamieszkania chorego razem z opinią lekarza psychiatry. Następnie odbywa się posiedzenie sądu, który może wydać decyzję o leczeniu danej osoby w szpitalu wbrew jej woli.

Otrzymanie opinii lekarza psychiatry o stanie zdrowia osoby chorej jest więc w tej sytuacji potrzebne, ale nie niezbędne. Chora osoba może nie chcieć udać się do poradni, a wystawienie opinii przez lekarza psychiatrę może odbyć się wyłącznie na podstawie osobistego badania chorego. Trzeba pamiętać, że prawo wydania opinii – zaświadczenia o stanie zdrowia dla potrzeb trybu wnioskowego – nie przysługuje lekarzom psychiatrom pracującym poza zakładami opieki zdrowotnej (publicznymi i niepublicznymi ZOZ-ami), czyli lekarzom prowadzącym indywidualną specjalistyczną praktykę lekarską. Państwo jednak taką opinię już posiadacie. Niemniej jednak i tak polskie przepisy pozwalają rodzinie złożyć wniosek o decyzję sądową o leczeniu także bez tej opinii w art. 30 ww. ustawy, tj.:

„Art. 30. 1. Do wniosku, o którym mowa w art. 29 ust. 2 i 3, dołącza się orzeczenie lekarza psychiatry szczegółowo uzasadniające potrzebę leczenia w szpitalu psychiatrycznym. Orzeczenie lekarz psychiatra wydaje na uzasadnione żądanie osoby lub organu uprawnionego do zgłoszenia wniosku o wszczęcie postępowania.

2. W przypadku niezałączenia do wniosku orzeczenia lekarskiego lub gdy zostało ono wydane w okresie dłuższym niż 14 dni przed dniem złożenia wniosku, sąd zwraca wniosek. Przepisy art. 130 Kodeksu postępowania cywilnego nie mają w tym przypadku zastosowania.

3. W przypadku, o którym mowa w ust. 2, jeżeli treść wniosku lub załączone do wniosku dokumenty uprawdopodabniają zasadność przyjęcia do szpitala psychiatrycznego, a złożenie orzeczenia, o którym mowa w ust. 1, nie jest możliwe, sąd zarządza poddanie osoby, której dotyczy wniosek, odpowiedniemu badaniu.

4. Jeżeli osoba, o której mowa w art. 29 ust. 1, odmawia poddania się badaniu, może być ono przeprowadzone bez jej zgody. Przepis art. 21 stosuje się odpowiednio”.

Gdzie złożyć wniosek o leczenie psychiatryczne osoby bliskiej ?

A zatem należy przyjąć, że standardową sytuacją i obowiązującym wymogiem jest złożenie w sądzie dwóch pism: wniosku rodziny o leczenie oraz opinii lekarza psychiatry (orzeczenia lekarskiego). Jednak w sytuacji, gdy złożenie orzeczenia lekarskiego jest niemożliwe, wniosek rodziny powinien być przez sąd przyjęty, rozpatrzony, a badanie osoby chorej psychicznie lub podejrzewanej o chorobę psychiczną sąd zarządza i przeprowadza we własnym zakresie. Treść wniosku musi jednak uprawdopodabniać potrzebę leczenia w szpitalu. Do wniosku mogą być także dołączone inne dokumenty wspierające wniosek. Dołączenie takich dodatkowych dokumentów nie jest konieczne, ale jest wskazane. Dokumentami takimi mogą być np. karty informacyjne wcześniejszego leczenia szpitalnego albo oświadczenie lekarza psychiatry Zakładu Opieki Zdrowotnej, że wydanie orzeczenia lekarskiego było w tym wypadku, z jakiegoś powodu, niemożliwe.

Reasumując – należy też zaznaczyć, iż uciążliwe i męczące dla otoczenia zachowanie się osoby chorej psychicznie nie stanowi przesłanki przymusowej hospitalizacji lub innego rodzaju „odosobnienia” (postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 14 lutego 1996 r., sygn. akt. II CRN 201/95 oraz z dnia 12 lipca 1996 r., sygn. akt. II CRN 81/96).

Dopiero gdy osoba chora psychicznie nie jest w stanie zaspokoić swoich podstawowych potrzeb życiowych i nie może korzystać z pomocy innych osób lub stanowi zagrożenie dla innych (lub siebie samej), może zostać skierowana na przymusowe leczenie.

Można również zastanowić się nad ubezwłasnowolnieniem ojca pani Moniki i wszcząć stosowne postępowanie sądowe. W przypadku niemożności zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych z wnioskiem o przymusowe umieszczenie np. w domu pomocy społecznej bez zgody ojca może wystąpić również kierownik szpitala psychiatrycznego, jeśli potrzebuje on stałej opieki i pielęgnacji, natomiast nie wymaga dalszego leczenia w tym szpitalu.

Źródła:

1. Ustawa z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego - Dz.U. 1994 nr 111 poz. 535