.
Udzieliliśmy ponad 127,5 tys. porad prawnych i mamy 14 468 opinii Klientów
Zadaj pytanie » Zadaj pytanie »

Umowa dożywocia a zachowek dla małoletnich dzieci

• Opublikowano: 02-05-2022 • Autor: Krzysztof Bigoszewski

Niecały rok temu zmarł dziadek, nie pozostawiając żadnego testamentu. Ustawowymi spadkobiercami, zgodnie z orzeczeniem sądu, zostały tylko jego wnuki (3 dorosłych i 2 małoletnich dzieci), bo żona dziadka i jego dzieci nie dożyły otwarcia spadku. Na krótko przed jego śmiercią jedna z dorosłych wnuczek dostała od niego dom aktem dożywocia z wpisem do księgi wieczystej. Wnuczka ta nie chce dać do wglądu tegoż aktu dożywocia, jak również nie chce przedstawić ewentualnej masy spadkowej oraz pieniędzy, jakie dziadek posiadał. Dodam jeszcze, że owa wnuczka w tym czasie nigdzie nie pracowała i była samotną matką. W związku z tym, zastanawiam się, czy mogła spełnić warunki wynikające z umowy dożywocia. Chodzi mi o kwestie finansowe, które musiałaby spełniać, aby utrzymać dziadka, dom, siebie i dziecko – wówczas z całą pewnością nie było ją na to stać.

Po kilku miesiącach od śmierci dziadka wnuczka wyprawiła sobie huczne wesele, wyremontowała dom i kupiła drogi samochód, pomimo tego iż po dziś dzień nie pracuje. Stąd moje pytanie: czy można to wszystko jakoś sprawdzić i rościć prawa do zachowku dla małoletnich wnucząt – moich dzieci? Powinnam dodać, że został już dokonany sądowy podział spadku dla każdego z wnucząt po 1/5, a mnie zdziwiło, że sędzia nawet nie zapytał, co wchodzi w skład masy spadkowej.


Masz podobny problem? Kliknij tutaj i zadaj pytanie. Pomagamy w podobnych sprawach.

Umowa dożywocia a zachowek dla małoletnich dzieci

Dziedziczenie ustawowe a zachowek

Zgodnie z art. 991 § 1 Kodeksu cywilnego zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek).

 

Powyższe oznacza, że instytucja zachowku funkcjonuje w zasadzie jedynie w sytuacjach, gdy nie doszło do dziedziczenia ustawowego, tj. gdy spadkodawca nie pozostawił po sobie testamentu, w którym rozporządziłby swym majątkiem odmiennie, niż gdyby miało to miejsce w przypadku dziedziczenia ustawowego (beztestamentowego).

Roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku

Wyjątek istnieje, jeżeli uprawniony do zachowku, dziedziczący z ustawy wespół z innymi osobami, nie otrzymał należnego mu zachowku, ma wtedy bowiem przeciwko współspadkobiercom roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia (tak orzekł Sad Najwyższy w wyroku z 13.02.2004 r. II CK 444/2002, OSP Nr 4/2007, poz. 51). Jednakże taka wyjątkowa sytuacja w niniejszej sprawie nie zachodzi, o czym poniżej.

 

Natomiast z przedstawionego przez Pana stanu faktycznego wynika, iż dziadek testamentu po sobie nie pozostawił, a więc sąd dokonał podziału spadku zgodnie z zasadami ustawowymi, co powoduje brak uprawnienia któregokolwiek ze spadkobierców do ubiegania się o zachowek, gdyż całość należnego im majątku otrzymali właśnie w drodze sądowego podziału spadku.

 

Odnosząc się z kolei do kwestii ustalenia przez sąd wartości i składu majątku, wyjaśnić w pierwszej kolejności należy związaną z tym procedurę sądową.

Masz problem prawny? Kliknij tutaj i zapytaj prawnika ›

Postanowienie w sprawie stwierdzenia nabycia spadku

Otóż w pierwszej kolejności należy wystąpić do sądu (a obecnie można to załatwić również u notariusza) o wydanie postanowienia w sprawie stwierdzenia nabycia spadku. W postanowieniu tym sąd wymienia spadkodawcę oraz wszystkich spadkobierców, którym spadek przypada, a także wysokość udziałów każdego z nich. Wskazuje te udziały w częściach ułamkowych.

 

W trakcie tego postępowania sąd spadku bada z urzędu, kto jest spadkobiercą. W szczególności bada, czy spadkodawca pozostawił testament, oraz wzywa do złożenia testamentu osobę, co do której będzie uprawdopodobnione, że testament u niej się znajduje. Jeżeli testament zostanie złożony, sąd dokona jego otwarcia i ogłoszenia. Natomiast sąd ten nie zajmuje się kwestią ustalania wartości majątku wchodzącego w skład spadku, przesądzając jedynie sposób podziału tego majątku, tzn. w jakich ułamkach każdy ze spadkobierców powinien otrzymać spadek.

Przeprowadzenie działu spadku

Dział spadku jest kwestią oddzielną i wymaga przeprowadzenia dodatkowego, odrębnego postępowania w tym przedmiocie. Wskazać jednak należy, iż spadkobiercy mogą przeprowadzić dział sami, w drodze umowy. Jeśli w skład spadku wchodzi nieruchomość, to umowa musi mieć formę aktu notarialnego. Jeżeli jednak nie ma między spadkobiercami zgody co do podziału tego majątku, każdy ze spadkobierców ma prawo wystąpić z takim wnioskiem do sądu.

 

Zgodnie z art. 680 § 1 Kodeksu postępowania cywilnego we wniosku o dział spadku należy powołać postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku albo zarejestrowany akt poświadczenia dziedziczenia oraz spis inwentarza, jak również podać, jakie spadkodawca sporządził testamenty, gdzie zostały złożone i gdzie się znajdują. Z kolei w wypadku gdy w skład spadku wchodzi nieruchomość, należy przedstawić dowody stwierdzające, że nieruchomość stanowiła własność spadkodawcy.

Spis inwentarza na wniosek spadkobiercy

Spis inwentarza następuje na wniosek: tego, kto uprawdopodobni, że jest spadkobiercą, uprawnionym do zachowku lub zapisobiercą, albo wykonawcy testamentu, wierzyciela mającego pisemny dowód należności przeciwko spadkodawcy lub właściwego urzędu skarbowego. Jeżeli natomiast spis inwentarza nie został sporządzony, należy we wniosku wskazać majątek, który ma być przedmiotem działu.

 

Przepis art. 655 § 1 Kodeksu postępowania cywilnego stanowi ponadto, iż jeżeli po sporządzeniu spisu inwentarza zachodzi wątpliwość, czy zostały w nim zamieszczone wszystkie przedmioty należące do spadku lub czy zamieszczone w spisie inwentarza długi istnieją, sąd spadku z urzędu lub na wniosek spadkobiercy, wykonawcy testamentu, wierzyciela spadku albo właściwego urzędu skarbowego może nakazać spadkobiercy złożenie:

 

  1. oświadczenia, że żadnego przedmiotu spadkowego nie zataił ani nie usunął oraz że nie podał do spisu inwentarza nieistniejących długów;
  2. wykazu przedmiotów spadkowych nieujawnionych w spisie inwentarza, jeżeli mu są wiadome, z podaniem miejsca przechowania ruchomości i dokumentów dotyczących praw majątkowych, jak również z wyjaśnieniem podstawy prawnej tych praw; 
  3. zapewnienia, że złożone oświadczenie lub wykaz są prawidłowe i zupełne.

Jak zabezpieczyć spadek przed sprzeniewierzeniem przez jednego ze spadkobierców?

Wskazać również należy, iż istnieje możliwość zabezpieczenia spadku (z urzędu przez sąd lub na wniosek), gdy z jakiejkolwiek przyczyny grozi naruszenie rzeczy lub praw pozostałych po spadkodawcy, zwłaszcza przez usunięcie, uszkodzenie, zniszczenie albo nieusprawiedliwione rozporządzenie. Środkami zabezpieczenia są: spisanie majątku ruchomego i oddanie go pod dozór, złożenie do depozytu, ustanowienie zarządu tymczasowego, ustanowienie dozoru nad nieruchomością. Zastosowanie jednego z tych środków nie wyłącza zastosowania innych, równocześnie lub kolejno.

 

Wniosek taki może zgłosić każdy, kto uprawdopodobni, że jest spadkobiercą, uprawnionym do zachowku lub zapisobiercą, a ponadto wykonawca testamentu, współwłaściciel rzeczy, współuprawniony co do praw pozostałych po spadkodawcy, wierzyciel mający pisemny dowód należności przeciwko spadkodawcy oraz właściwy urząd skarbowy.

 

Natomiast zabezpieczenia spadku dokonuje się z urzędu, jeżeli sąd poweźmie wiadomość, że spadkobierca jest nieznany, nieobecny lub nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych i nie ma ustawowego przedstawiciela, co jednakże nie znajduje zastosowania w niniejszej sprawie.

 

Przekładając powyższe na grunt przedstawionych przez Panią okoliczności sprawy, wskazać przede wszystkim należy, iż wspomniane przez Panią orzeczenie sądu nie dotyczy działu spadku, a jest w rzeczywistości postanowieniem w sprawie stwierdzenia nabycia spadku. Dlatego też sąd nie badał na tym etapie wartości spadku ani nie ustalał, jakie przedmioty wchodzą w jego skład.

Wniosek o zabezpieczenie spadku oraz spis inwentarza

Wobec powyższego zaznaczyć należy, iż zasadnym w obecnej chwili jest zwrócenie się do sądu przez któregokolwiek ze spadkobierców z wymienionym wnioskiem o zabezpieczenie spadku oraz o sporządzenie spisu inwentarza ze względu na obawę, że zajmująca obecnie dziadka dom wnuczka mogła dokonać usunięcia, uszkodzenia, zniszczenia albo nieusprawiedliwionego rozporządzenia majątkiem wchodzącym w skład spadku.

 

Następnie należałoby przystąpić do działu spadku w oparciu o tak sporządzony spis inwentarza, a w razie wątpliwości pozostałych spadkobierców co do rzetelności takiego spisu, należałoby wystąpić do sądu o nakazanie wspomnianej wnuczce złożenia odpowiedniego oświadczenia, złożenia wymienionego wyżej wykazu lub zapewnienia o prawdziwości udzielonych wyjaśnień.

 

Wnosząc o dokonanie zabezpieczenia spadku oraz sporządzenia spisu inwentarza, warto by wskazać poruszone przez Panią kwestie zaistniałych wątpliwości co do wyjawienia przez wspomnianą wnuczkę całości majątku, w tym także co do źródła majątku, z którego dokonała ona remontu domu oraz zakupiła samochód.

Przepisanie domu w drodze umowy umowy dożywocia

Z kolei odnosząc się do kwestii otrzymania przez tę wnuczkę domu w drodze umowy o dożywocie, to wskazać należy, iż skoro umowa ta została prawidłowo zawarta (tj. w formie aktu notarialnego), a prawo własności wnuczki zostało ujawnione w księdze wieczystej i umowa ta nie została rozwiązana jeszcze za życia dziadka, to jest ona w pełni skuteczna i wywiera swój wpływ na określenie wartości majątku wchodzącego w skład spadku.

 

Otóż zgodnie z art. 1039 § 1 Kodeksu cywilnego, jeżeli w razie dziedziczenia ustawowego dział spadku następuje między zstępnymi albo między zstępnymi i małżonkiem, spadkobiercy ci są wzajemnie zobowiązani do zaliczenia na schedę spadkową otrzymanych od spadkodawcy darowizn, chyba że z oświadczenia spadkodawcy lub z okoliczności wynika, że darowizna została dokonana ze zwolnieniem od obowiązku zaliczenia.

 

Powyższe oznacza, iż jedynie darowizny wlicza się do wartości całości spadku i dopiero wówczas dokonuje się jego podziału zgodnie z ustawowymi wytycznymi, a gdy w wyniku takiego podziału wykazane zostanie, iż majątek już otrzymany przez danego spadkobiercę pokrywa lub przewyższa należną mu cześć spadku, spadkobierca taki nie otrzyma żadnego więcej majątku. Przykładowo, wartość spadku wyniosła 100 tys. zł, jeden spadkobierca otrzymał w darowiźnie od spadkodawcy przed jego śmiercią samochód o wartości 25 tys. zł (jego wartość wlicza się w wartość spadku), pozostali trzej nie dostali nic. W takiej sytuacji do podziału jest 75 tys. zł, więc ci pozostali otrzymają po 25 tys. zł, natomiast ten już obdarowany nie otrzyma żadnego dalszego majątku.

Czy umowa dożywocia jest darowizną i jest doliczana przy obliczaniu spadku?

Podkreślenia w tym miejscu wymaga jednak, iż umowa dożywocia nie jest darowizną, gdyż osoba, która otrzymuje mieszkanie, zobowiązana jest do utrzymania darczyńcy, a zatem spełnia świadczenie wzajemne. Dlatego też wartości tego mieszkania nie wlicza się do wartości ogółu majątku spadku przeznaczonego do podziału i wobec tego każdy ze spadkodawców, nawet ten obdarowany, jest w pełni uprawniony do otrzymania należnej mu części pozostałego do podziału majątku, a zarazem nie zachodzi podstawa do otrzymania przez któregokolwiek z nich zachowku. Wglądu w akt notarialny dotyczący umowy o dożywocie można dokonać w sądzie, gdyż został on złożony do akt sprawy o stwierdzenie nabycia spadku, lub u notariusza, który akt taki sporządził. Może tego dokonać osoba uprawniona, czyli w niniejszej sprawie możliwość taką powinien mieć każdy ze spadkobierców.

 

Wskazać także warto, iż wzmianka o obciążeniu danej nieruchomości prawem dożywocia powinna również znajdować się w księdze wieczystej tej nieruchomości.

Zagarnięcie lub wyzbycie się majątku przez jednego ze spadkobierców

Podsumowując powyższe, wyjaśnić należy, iż w niniejszej sprawie zachowek nie przysługuje żadnemu ze spadkobierców, natomiast brak dotychczasowego przeprowadzenia postępowania co do działu spadku uzasadnia podjęcie w tym celu odpowiednich działań, w szczególności w świetle obaw o zagarnięcie lub wyzbycie się majątku przez jednego ze spadkobierców, który tym majątkiem obecnie dysponuje.

 

Odnosząc się do Pani podejrzeń co do umowy dożywocia zawartej pomiędzy dziadkiem a wnuczką, zacznę od tego, że ta instytucja prawna została uregulowana w art. 908 Kodeksu cywilnego, zgodnie z którym: jeżeli w zamian za przeniesienie własności nieruchomości nabywca zobowiązał się zapewnić zbywcy dożywotnie utrzymanie (umowa o dożywocie), powinien on, w braku odmiennej umowy, przyjąć zbywcę jako domownika, dostarczać mu wyżywienia, ubrania, mieszkania, światła i opału, zapewnić mu odpowiednią pomoc i pielęgnowanie w chorobie oraz sprawić mu własnym kosztem pogrzeb odpowiadający zwyczajom miejscowym.

 

Należy w tym miejscu wskazać, iż ustawodawca powyższe elementy umowy zastrzegł jedynie „w braku odmiennej umowy”. Dlatego też strony tej umowy mają pewien zakres swobody w określeniu jej postanowień i obowiązków nabywcy względem dożywotnika. Zatem strony tej umowy mogły np. ograniczyć obowiązki nabywcy co do łożenia na utrzymanie dożywotnika, zobowiązując go natomiast do sprawowania szczególnej opieki osobistej lub należytego gospodarowania majątkiem dożywotnika.

Rozwiązanie umowy dożywocia

Ponadto wskazać należy, iż możliwość rozwiązania umowy dożywocia istnieje wyłącznie wyjątkowo, a zgodnie z orzecznictwem, wyjątkowość sytuacji musi wyrażać się w drastycznym naruszaniu przez zobowiązanego zasad współżycia społecznego. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 9 kwietnia 1997 r., sygn. akt III CKN 50/97 uznał, iż wyjątkowość ta może manifestować się przez częste intensywne awantury między stronami umowy dożywocia, w tym zwłaszcza awantury połączone z naruszaniem nietykalności cielesnej stron, przez usuwanie przemocą dożywotnika z domu, niszczenie jego rzeczy, permanentne poniżanie jego godności osobistej względnie także przez całkowite niewywiązywanie się z obowiązków wobec dożywotnika, i to mimo podejmowania przez niego odpowiednich kroków, aby obowiązki te mogły być wykonywane. Zwrócił uwagę, że cechą wspólną wszystkich takich zaszłości jest krzywdzenie dożywotnika, agresja i zła wola po stronie kontrahenta – nabywcy nieruchomości. W następstwie wydania wyroku rozwiązującego umowę dożywocia dochodzi do przejścia własności nieruchomości (udziału we współwłasności, prawa użytkowania wieczystego) z powrotem na zbywcę oraz do wygaśnięcia prawa dożywocia.

 

Skoro zatem strony tej umowy, zarówno dziadek jak i wnuczka, nie dążyły nigdy do rozwiązania tejże umowy i trwała ona aż do śmierci dziadka, to w obecnej chwili nie istnieją w zasadzie żadne podstawy uznania, iż umowa taka była nieskuteczna.

 

Można by w prawdzie podjąć próbę podważenia skuteczności umowy dożywocia, dowodząc np. że w chwili zawierania aktu notarialnego dziadek był nieświadomy znaczenia tej czynności, czy wręcz umysłowo niezdolny do podjęcia w tej sprawie samodzielnej i w pełni suwerennej decyzji. Takie podważenie jednakże jest niewątpliwie wielce skomplikowane, a w wielu przypadkach wręcz niemożliwe, w szczególności że notariusz, gdyby powziął choćby wątpliwości co do stanu psychicznego strony aktu notarialnego, z całą pewnością odmówiłby jego zawarcia, co również jest jego obowiązkiem zgodnie z przepisami prawa.

Nie znalazłeś odpowiedzi na swoje pytania? Opisz nam swoją sprawę, wypełniając  formularz poniżej  ▼▼▼. Zadanie pytania do niczego nie zobowiązuje.

Zapytaj prawnika - porady prawne online

Zadanie pytania do niczego nie zobowiązuje!
Wycenę wyślemy do 1 godziny

O autorze: Krzysztof Bigoszewski

Adwokat, absolwent Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Gdańskiego. Aplikację adwokacką ukończył przy Pomorskiej Izbie Adwokackiej w Gdańsku. Doświadczenie zdobywał w renomowanych trójmiejskich kancelariach prawniczych oraz udzielając porad prawnych przez internet. Świadczy pomoc prawną z zakresu obrotu gospodarczego, w tym zamówień publicznych i procesu inwestycyjnego, prawa pracy, ubezpieczeń i odszkodowań oraz szeroko rozumianego prawa rzeczowego, rodzinnego, spadkowego i karnego, jak również egzekucji i spraw z zakresu prawa administracyjnego.


.
Porad przez Internet udzielają
prawnicy z dużym doświadczeniem.

Zapytaj prawnika

Zadanie pytania do niczego nie zobowiązuje!
Wycenę wyślemy do 1 godziny
Szukamy ambitnego prawnika »

spadek.info

prawo-budowlane.info

odpowiedziprawne.pl

Paragraf jako alternatywne logo serwisu