Darowizna mieszkania za dożywocie a domaganie się zachowku

W pierwszej kolejności przybliżę przepis art. 993 Kodeksu cywilnego, zgodnie z którym przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę.

Jak wynika zatem ze wskazanego przepisu, darowizny faktycznie uwzględnia się co do zasady przy wyliczaniu zachowku. W celu zdefiniowania pojęcia darowizny należy jednak sięgnąć do przepisu art. 888 Kodeksu cywilnego:

„Art. 888 

§ 1. Przez umowę darowizny darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swego majątku.

§ 2. (uchylony)”.

Jak wynika z cytowanego przepisu, podstawową cecha darowizny jest jej nieodpłatny charakter. Nie możemy mówić zatem o darowiźnie z przypadku umowy dożywocia, która to zdefiniowana została w art. 908 Kodeksu cywilnego:

„Art. 908.  [Umowa dożywocia]

§ 1. Jeżeli w zamian za przeniesienie własności nieruchomości nabywca zobowiązał się zapewnić zbywcy dożywotnie utrzymanie (umowa o dożywocie), powinien on, w braku odmiennej umowy, przyjąć zbywcę jako domownika, dostarczać mu wyżywienia, ubrania, mieszkania, światła i opału, zapewnić mu odpowiednią pomoc i pielęgnowanie w chorobie oraz sprawić mu własnym kosztem pogrzeb odpowiadający zwyczajom miejscowym.

§ 2. Jeżeli w umowie o dożywocie nabywca nieruchomości zobowiązał się obciążyć ją na rzecz zbywcy użytkowaniem, którego wykonywanie jest ograniczone do części nieruchomości, służebnością mieszkania lub inną służebnością osobistą albo spełniać powtarzające się świadczenia w pieniądzach lub w rzeczach oznaczonych co do gatunku, użytkowanie, służebność osobista oraz uprawnienie do powtarzających się świadczeń należą do treści prawa dożywocia.

§ 3. Dożywocie można zastrzec także na rzecz osoby bliskiej zbywcy nieruchomości”.

Umowa dożywocia jest umową wzajemną, przez którą dotychczasowy właściciel nieruchomości przenosi jej własność w zamian za zapewnienie dożywotniego utrzymania. W związku z tym, w przypadku umowy dożywocia nie możemy mówić o bezpłatnym przysporzeniu (darowiźnie), w związku z czym nie będzie miał zastosowania przepis art. 993 Kodeksu cywilnego. Niestety stanowisko to znajduje potwierdzenie również w licznych orzeczeniach sądów. W tej sytuacji mamy do czynienia z sytuacją analogiczną do zbycia nieruchomości przez zmarłego, jedynie zamiast świadczenia pieniężnego uprawniony jest on do otrzymania innych świadczeń.

Częstą praktyką stało się w ostatnim czasie właśnie stosowanie umowy dożywocia w celu zabezpieczenia się przed ewentualnymi roszczeniami o zachowek wnoszonymi przez krewnych zmarłego.

Obawiam się zatem, iż w sytuacji, kiedy jedynym majątkiem pozostałym po zmarłej było mieszkanie przekazane w postaci umowy dożywocia, nie mają Panie niestety możliwości dochodzenia zachowku.

Tym niemniej, jeśli zmarła zostawiła po sobie mienie ruchome bądź oszczędności zgromadzone na rachunku bankowym, w tym zakresie mogą Panie dochodzić spadku po zmarłej jako jej spadkobierczynie.