Zachowek dla syna przy sprzedaży lub darowiźnie mieszkania należącego do ojca

Zachowek – świadczenie po śmierci człowieka

Zachowek – uregulowany w art. 991 i następnych Kodeksu cywilnego (skrótowo: K.c.) – może przysługiwać wyłącznie po śmierci człowieka, a więc po otwarciu spadku; do otwarcia spadku dochodzi wraz ze śmiercią spadkodawcy (art. 924 K.c.). Wykluczone jest przysługiwanie zachowku po żyjącym człowieku. Pański ojciec żyje, więc wykluczone jest za jego życia przysługiwanie komukolwiek zachowku po nim.

Samodzielne rozporządzanie mieszkaniem przez właściciela

Ustawowe określenie własności zawarto w art. 140 K.c., który stanowi: „W granicach określonych przez ustawy i zasady współżycia społecznego właściciel może, z wyłączeniem innych osób, korzystać z rzeczy zgodnie ze społeczno–gospodarczym przeznaczeniem swego prawa, w szczególności może pobierać pożytki i inne dochody z rzeczy. W tych samych granicach może rozporządzać rzeczą”. Wyłączenie innych osób dotyczy nawet bardzo bliskiej rodziny właściciela (np. jego dzieci). Pański ojciec jest uprawniony samodzielnie (nawet bez powiadamiania kogokolwiek) decydować o zbyciu tego, co do niego należy – np. zbywalnego tytułu prawnego do odnośnego mieszkania.

Opis sytuacji wskazuje na to, że Pański ojciec zdecydował się zbyć należące do niego mieszkanie – a dokładniej zbywalny tytuł prawny do niego (np.: własność albo spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu). Pański ojciec rozważa (według Pańskich słów) zbycie odpłatne (na podstawie umowy sprzedaży, uregulowanej głównie w art. 535 i następnych K.c.) albo nieodpłatne (na podstawie umowy darowizny (uregulowanej głównie w art. 888 i następnych K.c.). Odpłatność albo nieodpłatność zbycia tytułu prawnego do mieszkania ma prawnie o wiele większe znaczenie od tego, kim będzie nabywca – zwłaszcza nabywca spoza osób potencjalnie uprawnionych z tytułu (aktualnie przyszłego) zachowku po Pańskim ojcu.

Prawo do zachowku dla syna

Można wyróżnić dwie wersje roszczenia z tytułu zachowku. Wersja podstawowa („zachowek”) przysługuje w związku z treścią testamentu (art. 941 i następne K.c.) spadkodawcy – w przypadku rozrządzenia testamentowego znacznie różniącego się od reguł dziedziczenia ustawowego (różniącego się na niekorzyść, z perspektywy osoby potencjalnie uprawnionej z tytułu zachowku). Druga wersja (art. 991 K.c. w związku z art. 1000 K.c.) określana jest jako „roszczenie o wyrównanie zachowku”; wersja ta wiąże się z wartością znaczniejszych darowizn (art. 888 K.c.), których za swego życia dokonał spadkodawca. Zawarta w art. 991 K.c. „lista” osób potencjalnie uprawnionych z tytułu zachowku ma charakter katalogu zamkniętego (po łacinie: numerus clausus) – wykluczone jest dopisywanie kogokolwiek do tej „listy”. Zawartą w art. 991 K.c. „listę” osób potencjalnie uprawnionych z tytułu zachowki należy rozważać („czytać”) w powiązaniu z mającymi zastosowanie w danym spadkobraniu przepisami o dziedziczeniu ustawowym (art. 931 i następne K.c.) – także w przypadku testamentu, którego treść skutkuje dziedziczeniem lub otrzymaniem zapisów windykacyjnych (art. 9811 i następne K.c.) przez osoby spoza grona (potencjalnych) spadkobierców ustawowych. W dotyczących zachowku obliczeniach ważne są zarówno „operacje na ułamkach” (wskazanych w art. 991 K.c. oraz „wynikających” odnośnie do danego spadku z przepisów o dziedziczeniu ustawowym), jak również obliczenie „substratu zachowku”.

Obliczanie substratu zachowku

W przepisach o obliczaniu „substratu zachowku” (art. 993 i następne K.c.) przewidziano uwzględnianie znaczniejszej wartości (w kontekście sytuacji związanych z danym dziedziczeniem) darowizn. Umowa darowizny (art. 888 i następne K.c.) jest umową specyficzną, ponieważ skutkuje „jednokierunkowym przesunięciem majątkowym” – kosztem (wartości) majątku darczyńcy wzrasta majątek (wartość) majątku obdarowanego; to odróżnia umowę darowizny od umów wzajemnych, czyli bazujących na schemacie „daję, ażebyś dał” (po łacinie: do ut des). W praktyce oznacza to, że wartość zbytych na podstawie umowy sprzedaży (jako umowy wzajemnej) składników majątkowych jest poza obliczaniem „substratu zachowku” – niezależnie od tego, kto jest nabywcą (może to być osoba z bliskiego grona rodzinnego); tak samo rzecz przedstawia się z innymi umowami wzajemnymi, np. z umową dożywocia (art. 908 i następne K.c.).

Darowizna a opcje zachowku

Gdyby Pański ojciec zbył należący do niego tytuł prawny do mieszkania (lub innej wartościowej rzeczy) na podstawie umowy darowizny, to – w zakresie ewentualnych roszczeń z tytułu zachowku – warto zwrócić uwagę na artykuł 994 K.c.

Wskazany w art. 994 K.c. okres dziesięcioletni dotyczy osób, które są poza gronem spadkobierców ustawowych (nawet wyłącznie potencjalnych) w czasie otwarcia spadku (art. 994 K.c.). Jeżeli Pan przeżyje swego ojca, to prawdopodobnie Pański syn będzie poza gronem spadkobierców ustawowych Pańskiego Ojca – w takim przypadku także Pańskiego syna (jak i każdego innego obdarowanego spoza potencjalnych spadkobierców ustawowych darczyńcy będzie dotyczyć wskazany w art. 994 K.c. okres dziesięcioletni).

Wyrażam nadzieję na to, że ta odpowiedź przynajmniej rozwieje część Pańskich wątpliwości w związku z przyszłym dziedziczeniem po Pańskim ojcu, a może także ułatwi podjęcie dobrych decyzji. Zapraszam do zadawania pytań dodatkowych.