Nieuchwytny spadkobierca, jak odzyskać należności z tytułu działu spadku?

Dług i wierzytelność – umorzenie zobowiązań

Sprawa wygląda następująco:

• Dokonany został dział spadku w tym nieruchomości.
• Udział spadkobiercy został zajęty w ramach egzekucji sądowej.
• Pani dokonała wpłaty komornikowi kwot niezbędnych do zakończenia egzekucji, nie będąc dłużnikiem ani nie ponosząc odpowiedzialności na innej podstawie.
• W związku ze zbyciem całej nieruchomości dokonała Pani (prawdopodobnie jako inny współwłaściciel) spłaty długu zabezpieczonego hipoteka na udziale spadkobiercy z pytania.
• Hipoteka była przymusowa i stanowiła zabezpieczenie na rzecz FPPoPP.
• Z tytułu działu spadku jest Pani zobowiązana do dokonania spłaty na rzecz innego spadkobiercy. Niestety nie ma z nim kontaktu, co uniemożliwia wpłatę na jego rachunek lub dokonanie spłaty w inny sposób.
• Jednocześnie uznała Pani, że z tytułu spłaty długu spadkobiercy w postępowaniu egzekucyjnym oraz długu zabezpieczonego hipoteką na jego udziela – ma Pani co najmniej roszczenie regresowe oraz może żądać zwrotu wpłaconych kwot.
• Chciałaby Pani dokonać potrącenia wzajemnych należności do niższej z nich.

Jak wskazuje Kodeks cywilny:

„Art. 498. § 1. Gdy dwie osoby są jednocześnie względem siebie dłużnikami i wierzycielami, każda z nich może potrącić swoją wierzytelność z wierzytelności drugiej strony, jeżeli przedmiotem obu wierzytelności są pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone tylko co do gatunku, a obie wierzytelności są wymagalne i mogą być dochodzone przed sądem lub przed innym organem państwowym.

§ 2. Wskutek potrącenia obie wierzytelności umarzają się nawzajem do wysokości wierzytelności niższej.

Art. 499. Potrącenia dokonywa się przez oświadczenie złożone drugiej stronie. Oświadczenie ma moc wsteczną od chwili, kiedy potrącenie stało się możliwe”.

Dokonanie potrącenia jest jednostronną czynnością materialnoprawną, do której może dojść w toku postępowania sądowego bądź poza tym postępowaniem. Dla skuteczności oświadczenia o potrąceniu powinno ono konkretyzować rodzaj i wysokość obu wierzytelności objętych potrąceniem.

Dokonując potrącenia wierzytelności, należy pamiętać o kilku ważnych elementach, a mianowicie:

1. istnienie wzajemnych wierzytelności;

2. prawidłowość złożenia oświadczenia o potrąceniu – ujawnienie woli nadawcy (potrącającego);

3. forma oświadczenia o potrąceniu;

4. prawidłowe doręczenie (lub fikcja doręczenia) oświadczenia o potrąceniu.

W odpowiedzi abstrahuje od kwestii wymagalności Pani żądania oraz czy w ogóle może Pani żądać zwrotu dokonanych wpłat jak świadczenia nienależnego z Pani strony – bowiem nie było to przedmiotem pytania oraz wyceny, a konieczne byłyby dodatkowe informacje, ewentualnie dokumenty.

Wskażę jedynie, iż jak określa Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z 17 grudnia 2019 roku, sygn. akt VI ACa 1583/17: Nie wywołuje żadnego skutku złożenie oświadczenia o potrąceniu niewymagalnej wierzytelności. Oznacza to, że potrącający powinien złożyć oświadczenie po ziszczeniu się tej przesłanki, a jeśli dokonał tego we wcześniejszym czasie musi złożyć ponowne oświadczenie. Wskazane połączenie w tym zarzucie elementów procesowych i materialnoprawnych przemawia za przyjęciem, że brak jednego z tych elementów powoduje bezskuteczność podjętej czynności, a możliwość jej konwalidowania, jako jednostronnej czynności prawnej, jest wyłączona.

Przewidziane w art. 499 oświadczenie o potrąceniu ma charakter konstytutywny, bez niego – mimo spełnienia ustawowych przesłanek potrącenia (art. 498 § 1) – nie dojdzie bowiem do wzajemnego umorzenia wierzytelności.

Doręczenie oświadczenia o potrąceniu do nieuchwytnego spadkobiercy

Odnośnie do doręczenia oświadczenia o potrąceniu, staje się ono skuteczne dopiero z chwilą, kiedy doszło do adresata – wierzyciela wzajemnego w taki sposób, że mógł się on zapoznać z jego treścią (art. 61 Kodeksu cywilnego). Powinno ono być złożone w taki sposób, że w dostatecznym stopniu ujawnia jego treść.

Wyrok Sądu Najwyższego z 20 kwietnia 2019 roku, sygn. akt I CSK 245/18 wskazuje: „Oświadczenie o potrąceniu stanowi jednostronne oświadczenie woli, dla wywołania skutków którego nie jest wymagane oświadczenie (szczególnie co do zgody) drugiej strony, a więc adresata oświadczenia. Oznacza to, że zakres potrącenia wyznacza – co do zasady – wola osoby składającej oświadczenie”.

Zgodnie z art. 61 § 1 zd. pierwsze: „oświadczenie woli, które ma być złożone innej osobie, jest złożone z chwilą, gdy doszło do niej w taki sposób, że mogła zapoznać się z jego treścią”.

Dopiero moment zapoznania się adresata z treścią oświadczenia może być brany pod uwagę przy obliczaniu wszelkich terminów czy przy badaniu zachowania nadawcy i odbiorcy oświadczenia. Niedojście oświadczenia do adresata w sposób opisany w art. 61 oznacza z kolei, że oświadczenie woli w ogóle nie zaistniało, choćby decyzja wywołania określonych skutków prawnych została przez nadawcę podjęta i uzewnętrzniona, np. na piśmie.

Samo nieodebranie korespondencji od nadawcy – osoby/podmiotu składającego oświadczenie o potrąceniu, nie znaczy, że oświadczenie nie zostało złożone. Jak wskazuje Sąd Apelacyjny w Lublinie w wyroku z 4 listopada 2020 roku, sygn. akt I ACa 705/19: „Przy wyznaczaniu chwili dojścia oświadczenia woli w trybie art. 61 kc w rozumieniu teorii doręczenia ustawodawca przyjął jednak, że chwila ta nie może być utożsamiana wyłącznie z rzeczywistym zapoznaniem się przez odbiorcę z treścią oświadczenia, ale pożądany przez nadawcę skutek występuje również w sytuacji, w której co prawda adresat oświadczenia woli nie poznał jego treści, ale miał realną możliwość zapoznania się z nią, gdyż doszła do niego w taki sposób, że mógł się zapoznać. W konsekwencji, wysłanie oświadczenia w przesyłce pocztowej nie rodzi sytuacji równoznacznej z dojściem oświadczenia woli do adresata, do momentu faktycznego odbioru przesyłki, lub uzyskania realnej możności zapoznania się z treścią awizowanej przesyłki pocztowej, wskutek udania się do placówki odbiorczej i to na składającym oświadczenie woli z wykorzystaniem przesyłki pocztowej spoczywa ciężar udowodnienia, że doszło ono do adresata w sposób umożliwiający mu zapoznanie się z jego treścią w sposób opisany powyżej”.

Oświadczenie ma moc wsteczną od chwili, kiedy potrącenie stało się możliwe – czyli w dacie wymagalności jednego ze świadczeń wzajemnych.

Reasumując – o ile wszystkie warunki dokonania potrącenia wskazane wcześniej (pkt 1–4) zostaną zachowane, Pani oświadczenie o potrąceniu będzie skuteczne.

Depozyt sądowy

Jako dłużnik może złożyć przedmiot świadczenia do depozytu sądowego:

1. jeżeli wskutek okoliczności, za które nie ponosi odpowiedzialności, nie wie, kto jest wierzycielem, albo nie zna miejsca zamieszkania lub siedziby wierzyciela;

2. jeżeli wierzyciel nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych ani przedstawiciela uprawnionego do przyjęcia świadczenia;

3. jeżeli powstał spór, kto jest wierzycielem;

4. jeżeli z powodu innych okoliczności dotyczących osoby wierzyciela świadczenie nie może być spełnione.

Ważne złożenie do depozytu sądowego ma takie same skutki jak spełnienie świadczenia i zobowiązuje wierzyciela do zwrotu dłużnikowi kosztów złożenia.

W sprawach o złożenie przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego właściwy jest sąd miejsca wykonania zobowiązania. Jeżeli miejsca tego nie da się ustalić, właściwy jest sąd miejsca zamieszkania wierzyciela, a gdy wierzyciel jest nieznany lub gdy nie jest znane miejsce jego zamieszkania – sąd miejsca zamieszkania dłużnika. Jeżeli zobowiązanie jest zabezpieczone wpisem w księdze wieczystej, właściwy jest sąd miejsca położenia nieruchomości.

W postępowaniu o złożenie przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego sąd nie bada prawdziwości twierdzeń zawartych we wniosku, ograniczając się do oceny, czy według przytoczonych okoliczności złożenie do depozytu jest prawnie uzasadnione.
Złożenie przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego może być dokonane dopiero po uzyskaniu zezwolenia sądu. Jeżeli jednak przedmiotem świadczenia są pieniądze polskie, złożenie do depozytu może być dokonane również przed uzyskaniem zezwolenia sądu. W takim wypadku dłużnik powinien równocześnie ze złożeniem pieniędzy zgłosić wniosek o zezwolenie na złożenie do depozytu. W razie uwzględnienia tego wniosku złożenie do depozytu uważa się za dokonane w chwili, w której rzeczywiście nastąpiło.

Źródła:

1. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny - Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93