Zrzeczenie się spadku za życia ojca a rekompensata po jego śmierci

Zachowek dla najbliższej rodziny spadkodawcy

Na wstępie zaznaczę, że nikt nie ma prawa żądać od Pani zrzeczenia się czegokolwiek, to musi być Pani decyzja. Oczywiście może Pani podpisać dokument o zrzeczeniu się na dowolnych warunkach, jakie ustali Pani z ojcem.

Jeśli ojciec przepisze nieruchomość na jedno dziecko umową darowizny, ma Pani prawo do zachowku po jego śmierci.

Prawo spadkowe zapewnia członkom najbliższej rodziny spadkodawcy, zaliczonym do kręgu uprawnionych do zachowku, uzyskanie określonej korzyści ze spadku niezależnie od woli spadkodawcy, a nawet wbrew jego woli, tj. choćby spadkodawca pozbawił ich tej korzyści przez rozrządzenia testamentowe lub dokonane darowizny. Prawa uprawnionego do zachowku służą urzeczywistnieniu obowiązków moralnych, jakie spadkodawca ma względem swoich najbliższych.

Zgodnie z art. 991 § 1 Kodeksu cywilnego (K.c.) – uprawnionymi do zachowku są zstępni, małżonek oraz rodzice spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy. Według art. 991 § 1 K.c. – uprawnionym do zachowku należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś sytuacjach – połowa wartości tego udziału. I to właśnie, co się uprawnionemu w myśl tego przepisu należy, stanowi zachowek, którego nie może on być pozbawiony wolą spadkodawcy, chyba że występują przesłanki do wydziedziczenia (art. 1008-1010 K.c.). Tu zaznaczę, że wydziedziczenie wymaga udowodnienia popełnienia przez Panią konkretnych czynów zawartych w tych artykułach. Nie można dla kaprysu wydziedziczyć członka rodziny.

Darowizny wliczane do substratu zachowku

Z art. 991 § 2 K.c. wynika, że ustawa daje spadkodawcy wybór, co do sposobu zapewnienia uprawnionemu należnego mu zachowku. Spadkodawca może bowiem powołać uprawnionego do dziedziczenia po sobie, ustanowić na jego rzecz zapis albo – jeszcze przed śmiercią – dokonać na jego rzecz darowizny. Dopiero gdy uprawniony nie otrzymał w żadnej z wymienionych postaci należnego mu zachowku, przysługuje mu roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do jego pokrycia. Jeśli zaś uprawniony uzyskał pewną korzyść w jeden z opisanych sposobów, ale wartość tej korzyści jest mniejsza od należnego mu zachowku, przysługuje mu roszczenie o uzupełnienie sumy potrzebnej do pokrycia zachowku. W pierwszej kolejności winien z takim roszczeniem zwrócić się do spadkobierców ustawowych bądź testamentowych, następnie zaś do zapisobierców. Poza nimi odpowiedzialność z tytułu zachowku mogą ponosić także osoby, które otrzymały od spadkodawcy darowiznę, jednakże pod warunkiem, że podlega ona doliczeniu do spadku w myśl art. 1000 i 1001 K.c. Nie może być bowiem wątpliwości w świetle utrwalonego stanowiska doktryny, że uprawnione do zachowku są także osoby, które zostały powołane do spadku, jeżeli nie uzyskały one w wyniku tego powołania należnego im zachowku w całości.

Roszczenie o zachowek, uzupełnienie zachowku

Stanowisko takie znajduje potwierdzenie w orzecznictwie Sądu Najwyższego, z którego wynika, iż wartość aktywów spadkowych równa zeru nie musi wyłączać możliwości dochodzenia zachowku przez uprawnionego. Podstawę obliczenia zachowku może bowiem wówczas stanowić wartość darowizn dokonanych przez spadkodawcę, jeżeli zachodzą podstawy doliczenia określone w art. 993-995 K.c. (orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 7 lipca 1964 r., I CR 691/62 OSNCP 1965, Nr 9, poz. 143). Gdy spadkodawca dokonał darowizny wyczerpującej cały spadek, wówczas uprawnionemu do zachowku przysługuje względem obdarowanego roszczenie o zachowek (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30 stycznia 2008 r. III CSK 255/07, OSNC 2009/3/47, OSP 2009/5/54). Sąd Najwyższy jednoznacznie stwierdził, że wobec brzmienia art. 1000 K.c. sam status spadkobiercy nie wyklucza jeszcze możliwości występowania z roszczeniem o zapłatę zachowku (uzupełnienie zachowku). Odmienna interpretacja jest niedopuszczalna, ponieważ umożliwiałaby de facto pozbawianie zachowku bez wydziedziczenia. Wystarczające byłoby bowiem, aby potencjalnie uprawniony do zachowku, choć w niewielkiej części został spadkobiercą, aby nie mógł wystąpić z roszczeniem o zapłatę zachowku (jego uzupełnienia). Stanowisko takie potwierdził też Sąd Najwyższy w uzasadnieniu postanowienia z dnia 30 marca 2011 roku w sprawie III CZP 136/10.

Może więc Pani ustalić spłatę w zamian za podpisanie dokumentu, ale nie jest to zadośćuczynienie. Co ważne, za życia Pani ojciec może dysponować swoją własnością bez niczyjej zgody i nawet  obecności. Jeśli przepisze majątek umową darowizny – będzie Pani miała prawo do zachowku.