Zasady cytowania – jak powinien wyglądać prawidłowy przypis do cytatu?

Czy można wykorzystać cytat z cudzego utworu w dziele własnym?

Jeśli chce Pan przytaczać cudze utwory (fragmenty tekstów, zdjęcia, mapy czy cokolwiek innego), to przede wszystkim musi się Pan stosować do reguł prawidłowego cytowania. Obszernie to zagadnienie opisuję w artykule Rozważania o cytowaniu utworów literackich.

Dopuszczalność cytatów regulują art. 29, 34 i 35 ustawy o prawie autorskim. Cytat jest to przytoczenie w dziele własnym, w całości lub części, cudzego utworu, wraz z wymienieniem imienia i nazwiska twórcy oraz źródła (por. art. 34 prawa autorskiego).

Na wstępie zauważyć należy, że jeśli cytat dokonany jest prawidłowo, to mieści się w granicach tzw. dozwolonego użytku, a co za tym idzie:

1. nie jest konieczna zgoda twórcy dzieła cytowanego,
2. twórcy temu nie przysługuje wynagrodzenie za przytoczenie jego dzieła.

Zasady prawidłowego dokonywania cytatów

Zasady prawidłowego dokonywania cytatów są następujące:

1. Jeśli ktoś przytacza fragment cudzego utworu, ale nie podaje źródła i twórcy, tak że odbiorca nie jest w stanie zorientować się, że w istocie ma do czynienia z cudzą twórczością, to wówczas jest to plagiat.
2. Jeśli ktoś przytacza fragment cudzego utworu, podając źródło i twórcę, ale wykracza poza granice dopuszczalnego cytowania, to wówczas nie jest to plagiat, ale jedynie przekroczenie granic cytatu.
3. Cytat polega na przytoczeniu cudzego dzieła w formie niezmienionej – niedozwolone jest wprowadzanie jakichkolwiek korekt. Jeśli zachodzi konieczność uczynienia komentarza, to należy to zaznaczyć – zwykle umieszcza się takie uwagi w nawiasie kwadratowym z podaniem informacji, że jest to przypis autora. Jeśli ktoś zniekształci fragment przytaczanego utworu, to narusza autorskie prawa osobiste w postaci prawa do nienaruszalności treści i formy utworu (art. 16 pkt 3).

Przesłanki prawidłowego cytowania

 Przesłanki prawidłowego cytowania:

1. Cytat dozwolony jest jedynie w utworze stanowiącym samoistną całość.
2. Określony zakres cytatu – otóż wolno przytaczać urywki rozpowszechnionych utworów (np. teza z książki) lub też w całości drobne utwory (np. krótki wiersz, fraszka). Przekroczeniem granic dozwolonego użytku będzie więc np. przepisanie kilku stron pracy naukowej w swojej pracy magisterskiej, nawet jeśli odwołanie zostało właściwie oznaczone (wtedy mamy zapożyczenie).
3. Cytowanie musi odbyć się w zakresie uzasadnionym wyjaśnianiem, analizą krytyczną, nauczaniem lub prawami gatunku twórczości. Cytat musi służyć poinformowaniu, uzasadnieniu swojego zdania, podaniu tez na jego poparcie, ułatwieniu ich zrozumienia (wyjaśnianie) czy zgrabnemu ujęciu jakiejś skomplikowanej myśli (nauczanie).
4. Przytaczany utwór musi pozostawać w takiej proporcji do wkładu twórczości własnej, aby nie było wątpliwości co do tego, że powstało własne dzieło. To stwierdzenie – sformułowane przez orzecznictwo (wyrok SN z 23.11.2004 r., I CK 232/04, OSNC 2005/11/95) – oddaje w jednym zdaniu istotę omawianego zagadnienia. Właściwa proporcja polega na tym, że cytat musi ogrywać rolę podrzędną. Nie może w żadnym wypadku prowadzić do kopiowania utworu, z którego został zaczerpnięty. Trzeba wziąć pod uwagę inwencję twórczą osoby, która cytuje. Cytat nie może sam tworzyć utworu, musi być częścią większej całości, a nie sam w sobie całością.
5. Cytowanie musi spełniać ogólne wymogi dozwolonego użytku, tj. nie może naruszać normalnego korzystania z utworu lub godzić w słuszne interesy twórcy (art. 35).
6. Należy wskazać twórcę i źródło – ustawa nie mówi, jak to należy zrobić, stanowi jedynie, że cytat powinien uwzględniać istniejące możliwości. W przypadku utworów literackich konieczne jest więc podanie:
   1. nazwiska autora i chociaż pierwszej litery jego imienia,
   2. tytułu cytowanego utworu,
   3. strony,
   4. roku wydania
   5. i wydawnictwa.

Przytoczenie fragmentu encyklopedii lub słownika

Jeśli przytaczamy fragment encyklopedii lub słownika – podać należy wydawcę; jeśli artykuł z czasopisma – nazwę gazety i autora; jeśli fotografię – autora zdjęcia i rok publikacji; jeśli mapę – wydawcę i rok publikacji; jeśli stronę internetową – adres strony oraz datę, kiedy na stronie istniała przytaczana treść.

Właściwa jest forma przypisu – powołanie autora i źródła jedynie w spisie literatury nie spełnia wymogów art. 34 (orzeczenie SN z 29.12.1971 r., OSN 1972, nr 7-8, poz. 133, z glosą A. Wiśniewskiego, NP. 1973, Nr 5, s. 781). Tak więc nie wystarczy sporządzić bibliografii – przy każdym cytowanym dziele (fragmencie tekstu, zdjęciu, mapie) należy umieścić przypis. Oczywiście można później na końcu jeszcze podać bibliografię.