Podstawowe sposoby zabezpieczenia wierzytelności

Zabezpieczenie wierzytelności przedsiębiorcy na majątku dłużnika

Każdy przedsiębiorca, w szczególności w przypadku nawiązywania relacji handlowych z nowym kontrahentem, częstokroć zadaje sobie pytanie: w jaki sposób mogę najlepiej zabezpieczyć swoje interesy, zwłaszcza zaś w jaki sposób mógłbym zapewnić sobie (jako wierzycielowi) uzyskanie zapłaty za dostarczony kontrahentowi (dłużnikowi) towar, na wypadek jego niesolidności?

Co prawda, jeżeli dłużnik nie wykonuje dobrowolnie swego zobowiązania, np. nie dokonuje w umówionym terminie zapłaty, wierzyciel może domagać się przymusowego zaspokojenia wierzytelności z majątku dłużnika, na podstawie wyroku sądowego, który stanowi podstawę dla przeprowadzenia przez komornika egzekucji sądowej. Jednak procedura w tym zakresie jest czasochłonna, a nadto pociąga za sobą niejednokrotnie wysokie koszty. Zabezpieczenia wierzytelności służą ograniczeniu tego rodzaju ryzyka przy jednoczesnej minimalizacji kosztów.

Mówiąc o zabezpieczeniu wierzytelności przedsiębiorcy na majątku dłużnika, trzeba mieć na uwadze różne możliwości występujące w tym zakresie, stosownie do obowiązujących przepisów prawa. Przedstawiam zatem w zarysie podstawowe instytucje prawne służące ochronie interesów wierzyciela.

Sposoby zabezpieczenia wierzytelności

Pierwszą z nich jest tzw. przewłaszczenie na zabezpieczenie, przez co rozumieć należy umowę o przeniesienie na wierzyciela własności określonej rzeczy przez dłużnika (przykładowo samochodu) z zastrzeżeniem, że w przypadku, gdy dług zostanie terminowo spłacony, względnie po rozwiązaniu umowy o współpracy, przeniesienie własności traci moc i dłużnik staje się z powrotem właścicielem rzeczy.

Umowa o przewłaszczeniu na zabezpieczenie nie wymaga zachowania szczególnej formy (dla celów dowodowych wystarczy forma pisemna). Przy czym umowa o przewłaszczenie nieruchomości (dopuszczalna w świetle orzecznictwa sądowego – wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 maja 2000 r., III CKN 246/2000, OSNC 11/2000, poz. 213) wymaga jednak zachowania formy aktu notarialnego pod rygorem nieważności (art. 73 ust. 2 w związku z art. 158 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm. – w skrócie K.c.). Konsekwencją przewłaszczenia na zabezpieczenie jest sytuacja, że do czasu spłaty długu przez dłużnika, wierzyciel jest właścicielem przewłaszczonej rzeczy, a dłużnik – dopóki nie spłaci zaciągniętego długu – nie może odzyskać tej rzeczy. Nie stoi to jednak na przeszkodzie możliwości pozostawienia owej, przewłaszczonej rzeczy w posiadaniu dłużnika, jeżeli tylko wierzyciel ma do niego wystarczające zaufanie.

Umowa przewłaszczenia rzeczy na zabezpieczenie wierzytelności

Umowa przewłaszczenia rzeczy na zabezpieczenie nie podlega podatkowi od czynności cywilnoprawnych, nie została bowiem objęta zakresem przepisu art. 1 § 1 ustawy z dnia 9 września 2000 r. o podatku od czynności cywilnoprawnych (j.t. Dz. U. Nr 68 z 2007 r., poz. 450 z późn. zm.).

Innymi formami zabezpieczenia spłaty wierzytelności przez dłużnika są tzw. zabezpieczenia rzeczowe:

1. hipoteka – ustanawiana na nieruchomościach (a nadto również na spółdzielczym własnościowym prawie do lokalu czy użytkowaniu wieczystym) dłużnika lub wskazanej przez niego osoby trzeciej, oraz
2. zastaw zwykły – ustanawiany na ruchomościach (przykładowo: samochodzie, sprzęcie elektronicznym itp.) lub prawie majątkowym (np. wierzytelności) – jeżeli jest zbywalne – dłużnika lub wskazanej przez niego osoby trzeciej.

Zabezpieczenie wierzytelności przez ustanowienie hipoteki

Hipoteka to ograniczone prawo rzeczowe, które ustanawia się w celu zabezpieczenia wierzytelności pieniężnej. Wierzyciel, którego wierzytelność jest zabezpieczona hipoteką, może domagać się jej zaspokojenia poprzez egzekucję z przedmiotu hipoteki. Przy czym, co istotne, hipoteka obciąża nieruchomość bez względu na to, kto jest jej właścicielem. Wierzyciel hipoteczny może zatem domagać się zaspokojenia swojej wierzytelności od każdoczesnego właściciela nieruchomości, który – nabywając nieruchomość obciążoną hipoteką – staje się równocześnie dłużnikiem hipotecznym, nawet gdy nie był stroną umowy, z której zabezpieczona wierzytelność wynika. Istotnym przywilejem związanym z hipotecznym zabezpieczeniem wierzytelności jest przyznanie wierzycielowi prawa pierwszeństwa zaspokojenia z przedmiotu hipoteki przed pozostałymi wierzycielami (osobistymi) właściciela nieruchomości.

Do powstania hipoteki konieczne jest:

1. zawarcie umowy hipoteki (jest konieczna forma aktu notarialnego dla oświadczenia właściciela, który prawo ustanawia), oraz
2. wpisanie hipoteki do księgi wieczystej.

Ustanowienie hipoteki podlega podatkowi od czynności cywilnoprawnych.

Na czym polega prawo zastawu?

Prawo zastawu polega na tym, że wierzyciel, którego wierzytelność została zabezpieczona zastawem na rzeczy (lub prawie), może dochodzić zaspokojenia z tej rzeczy (prawa) bez względu na to, czyją stała się własnością (art. 306 § 1 K.c.). Do zaspokojenia wierzyciela z przedmiotu zastawu stosuje się odpowiednie zasady obowiązujące przy hipotece, a opisane już wyżej (m.in. zasada pierwszeństwa zaspokojenia z przedmiotu zastawu przed pozostałymi wierzycielami właściciela nieruchomości).

Ustanowienie zastawu zwykłego nie podlega podatkowi od czynności cywilnoprawnych.

Oba te sposoby zabezpieczenia mogą być mniej skuteczne od przewłaszczenia, jako że zaspokojenie się z przedmiotu hipoteki lub zastawu może nastąpić tylko w postępowaniu egzekucyjnym (komorniczym), po uprzednim uzyskaniu wyroku sądowego. W przypadku przewłaszczenia, jako właściciel rzeczy stanowiącej przedmiot przewłaszczenia, wierzyciel nie musi prowadzić osobnej z niej egzekucji, a może po prostu doprowadzić do jej zbycia lub zachować rzecz na poczet niespłaconego długu.

Instytucja zastawu rejestrowego

Warto wspomnieć, że obok zastawu zwykłego w praktyce funkcjonuje również instytucja zastawu rejestrowego, uregulowana ustawą z dnia 6 grudnia 1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów (Dz. U. Nr 149 poz. 703 z późn. zm.). Dla ustanowienia zastawu rejestrowego nie wystarcza samo zawarcie umowy zastawniczej, lecz konieczne jest nadto wpisanie zastawu do rejestru zastawów. Rejestr taki prowadzą sądy rejonowe (z siedzibą w miastach wojewódzkich). Sądem miejscowo właściwym dla dokonania wpisu jest ten, w którego okręgu znajduje się miejsce zamieszkania (siedziba) zastawcy. Od wniosku o wpis do rejestru zastawów należy uiścić opłatę sądową w wysokości 200 zł.

Jedną z istotniejszych zalet zabezpieczenia wierzytelności w postaci zastawu rejestrowego jest możliwość zaspokojenia wierzytelności na drodze pozasądowej (gdy zostało to wyraźnie przewidziane w umowie zastawniczej). I tak wierzyciel może np. przejąć na własność przedmiot zastawu lub dokonać jego sprzedaży w drodze przetargu publicznego.

Instytucja poręczenia

Również wartą polecenia jest instytucja poręczenia. Stosownie do przepisu art. 876 K.c. „przez umowę poręczenia poręczyciel zobowiązuje się względem wierzyciela wykonać zobowiązanie na wypadek, gdyby dłużnik zobowiązania nie wykonał”. Jednakże w braku odmiennego zastrzeżenia w umowie poręczyciel odpowiada jak współdłużnik solidarny (art. 881 K.c.), a zatem wierzyciel może dochodzić wedle własnego wyboru spełnienia świadczenia bądź to od dłużnika głównego, bądź od poręczyciela. O odpowiedniego poręczyciela powinien postarać się dłużnik.

Poręczenie nie musi odnosić się do długu istniejącego już w chwili podpisania umowy poręczenia – może dotyczyć również, przy spełnieniu kilku dodatkowych przesłanek, długu przyszłego. Zakres odpowiedzialności poręczyciela w podstawowym kształcie reguluje umowa poręczenia (pisemne oświadczenie poręczyciela), z tym jednak zastrzeżeniem, że zobowiązanie poręczyciela nie może wykraczać poza zakres zobowiązania głównego, może tylko zostać w stosunku do niego ograniczone (art. 879 § 1 K.c.).

Dobrowolne poddanie się egzekucji przez dłużnika

Jeszcze inną postacią zabezpieczenia wierzytelności jest dobrowolne poddanie się egzekucji przez dłużnika, co – dla swej skuteczności – winno nastąpić w formie aktu notarialnego, w którym:

1. dłużnik złoży odpowiednie oświadczenie o poddaniu się egzekucji;
2. określony zostanie obowiązek dłużnika dotyczący zapłaty sumy pieniężnej do wysokości w akcie wprost określonej, albo oznaczonej za pomocą klauzuli waloryzacyjnej, gdy akt ten określa warunki, które upoważniają wierzyciela do prowadzenia przeciwko dłużnikowi egzekucji na podstawie tego aktu o całość lub część roszczenia, czy wreszcie obowiązek wydania rzeczy indywidualnie (lub rodzajowo) oznaczonej; oraz
3. określony zostanie termin, do którego wierzyciel może wystąpić o nadanie temu aktowi klauzuli wykonalności bądź też odpowiednio termin zapłaty lub wydania rzeczy (art. 777 § 1 pkt 4-5 Kodeksu postępowania cywilnego).

Rola dobrowolnego poddania się egzekucji przez dłużnika polega na tym, że akt notarialny, w razie uchylania się dłużnika od zapłaty, zastępuje wyrok sądowy i po nadaniu mu klauzuli wykonalności, bez długotrwałego postępowania sądowego, umożliwia skierowanie sprawy bezpośrednio do komornika.

Zabezpieczenie wierzytelności poręczeniem wekslowym

Często stosowanym w praktyce zabezpieczeniem jest wreszcie weksel własny i in blanco (weksel niezupełny). Stosownie do przepisu art. 101 ustawy z dnia 28 kwietnia 1936 r. Prawo wekslowe (Dz. U. Nr 73 z 2006 r., poz. 501 z późn. zm.) weksel własny zawiera:

1. nazwę weksel w samym tekście dokumentu, w języku, w jakim go wystawiono;
2. przyrzeczenie bezwarunkowe zapłacenia oznaczonej sumy pieniężnej;
3. oznaczenie terminu płatności;
4. oznaczenie miejsca płatności;
5. nazwisko osoby, na której rzecz lub na której zlecenie zapłata ma być dokonana;
6. oznaczenie daty i miejsca wystawienia weksla;
7. podpis wystawcy weksla.

Czym jest weksel in blanco?

Przez weksel in blanco należy rozumieć dokument niezawierający wszystkich koniecznych cech weksla, na którym wystawca (lub wystawcy) złożył podpis w zamiarze zaciągnięcia zobowiązania wekslowego, pozostawiając odbiorcy uzupełnienie brakujących składników treści, i który po wypełnieniu może stać się wekslem zupełnym. Podpis musi być własnoręczny, chociaż pozostała treść weksla może być napisana inną techniką (np. na komputerze). Podpis osoby prawnej winien składać się z pieczęci firmowej oraz podpisu lub podpisów osób reprezentujących tę osobę. Pieczęć może być ewentualnie zastąpiona inną formą identyfikacji takiego podmiotu (np. ręczną adnotacją określającą firmę osoby prawnej).

Mając to na uwadze, należy stwierdzić, że wekslem niezupełnym może więc teoretycznie być nawet czysta kartka papieru, jeżeli tylko zawiera ona podpis osoby zobowiązującej się, a nadto z okoliczności towarzyszących złożeniu podpisu wynika jednoznacznie, że zobowiązany składa podpis z tym zamiarem, aby po wypełnieniu kartki niezbędnymi elementami weksla, zaciągnąć zobowiązanie wekslowe.

Trzeba w tym miejscu powiedzieć, że wystawienie weksla in blanco łączyć się zasadniczo powinno z zawarciem porozumienia (tzw. deklaracji wekslowej) między podpisanym a osobą, której wręcza on weksel in blanco. Porozumienie to określa, jaką treścią odbiorca weksla może wypełnić weksel in blanco.

Pomimo wycofania z obrotu urzędowych blankietów weksli, w dalszym ciągu można się nimi posługiwać jako przykładowymi wzorami ich prawidłowego sporządzania. Od początku 2007 r. zniesiono obowiązek uiszczania opłaty skarbowej od weksli.

Zapłatę weksla można dodatkowo zabezpieczyć poręczeniem wekslowym (tzw. aval) co do całości sumy wekslowej lub co do jej części, co jest użyteczne o tyle, iż poręczyciel wekslowy odpowiada tak samo, jak ten za kogo poręczył (art. 32 Prawa wekslowego).

Poręczenie oznacza się wyrazem „poręczam” lub innym równoznacznym zwrotem – podpisanym przez poręczyciela. Warto jednak wspomnieć, że sam podpis na przedniej stronie weksla uważa się za udzielenie poręczenia, wyjąwszy – rzecz jasna – podpisy wystawcy weksla lub trasata (obowiązanego do zapłaty weksla).

Poręczenie powinno wskazywać, za kogo je dano. W braku takiej wskazówki uważa się, że poręczenia udzielono za wystawcę (art. 31 Prawa wekslowego). 

Poprzedni materiał

Następny materiał