Prawne aspekty dziedziczenia gospodarstwa rolnego, czy dziadek został niesłusznie pominięty w spadku?

Dwa porządki dziedziczenia gospodarstw rolnych – przed i po 13 lutego 2001 r.

Podstawą prawną do udzielenia odpowiedzi jest ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (K.c.). Rzeczywiście dokumenty dołączone do wezwania stawiennictwa są w takim stanie, że trudno je odczytać. W sprawie musimy rozgraniczyć dwie rzeczy: dziedziczenie gospodarstwa rolnego oraz dziedziczenie zwykłe. Trzeba jednak podkreślić, że gdy chodzi o dziedziczenie gospodarstwa rolnego, to obowiązują rozwiązania szczególne.

Jeżeli chodzi o dziedziczenie gospodarstwa rolnego, to przepisy regulujące tę materię znajdują się w Kodeksie cywilnym od art. 1058 do art. 1088. Zgodnie z art. 1058 K.c.: Do dziedziczenia z ustawy gospodarstw rolnych obejmujących grunty rolne o powierzchni przekraczającej 1 ha stosuje się przepisy tytułów poprzedzających księgi niniejszej ze zmianami wynikającymi z przepisów poniższych. Zwrócić należy uwagę, że Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 31 stycznia 2001 r. w sprawie o sygn. akt. P 4/99 stwierdził, iż przepisy Kodeksu cywilnego przewidujące szczególne wymagania, od których spełnienia była uzależniona możliwość dziedziczenia gospodarstw rolnych 1) art. 1059, 1060, 1062, 1064 i 1087 K.c. oraz przepisy rozporządzenia Rady Ministrów z 12.12.1990 r. w sprawie warunków dziedziczenia ustawowego gospodarstw rolnych (Dz.U. poz. 519 ze zm.) uznano za zgodne z art. 64 ust. 1 i 2 w zw. z art. 21 ust. 1 i art. 31 ust. 3 Konstytucji RP w zakresie, w jakim odnoszą się do spadków otwartych przed dniem ogłoszenia wyroku w Dzienniku Ustaw; 2) art. 1059, 1060, 1062, 1064 i 1087 K.c. oraz przepisy rozporządzenia Rady Ministrów z 12.12.1990 r. w sprawie warunków dziedziczenia ustawowego gospodarstw rolnych uznano za niezgodne z art. 64 ust. 1 i 2 w zw. z art. 21 ust. 1 i art. 31 ust. 3 Konstytucji RP w zakresie, w jakim odnoszą się do spadków otwartych od dnia ogłoszenia wyroku w Dzienniku Ustaw. Zatem aktualnie można mówić o tzw. dwóch porządkach dziedziczenia:

1. Do dziedziczenia spadków otwartych do 13.02.2001 r. należy stosować ogólne zasady dziedziczenia (art. 931-1057) ze zmianami wynikającymi z art. 1058-1087. Rozpatrywany stan prawny został w decydującej mierze ukształtowany przez ustawę z 28.07.1990 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny (Dz.U. poz. 321 ze zm.), która weszła w życie 1.10.1990 r.
2. Do dziedziczenia spadków otwartych od 14.02.2001 r. należy stosować ogólne zasady dziedziczenia (art. 922–1057) z uwzględnieniem tych przepisów tytułu X księgi czwartej, które Trybunał Konstytucyjny uznał za zgodne z Konstytucją RP lub co do których nie orzekał, a więc art. 1058, 1063, 1067, 1070, 10701, 1079, 1081, 1082 i 1086. Masz problem prawny? Kliknij tutaj i zapytaj prawnika ›
   

Spadkobiercy gospodarstwa rolnego

Co ważne, zgodnie z art. 1058 przepisy Kodeksu cywilnego nie znajdują zastosowania do dziedziczenia testamentowego ani do dziedziczenia ustawowego gospodarstw rolnych obejmujących grunty rolne o powierzchni nieprzekraczającej 1 ha. W tych przypadkach dziedziczenie następuje na podstawie zasad ogólnych.

Zgodnie z art. 1059 K.c.:

Spadkobiercy dziedziczą z ustawy gospodarstwo rolne, jeżeli w chwili otwarcia spadku:

1) stale pracują bezpośrednio przy produkcji rolnej albo

W doktrynie wskazuje się, że przesłanka ta jest spełniona niezależnie od tego, jaki jest tytuł prawny do wykonywania określonych czynności przy produkcji rolnej, tj. nie musi to być stosunek pracy. Nadto nie jest wymagane również zawarcie pisemnej umowy dokumentującej zatrudnienie. Jedynym warunkiem w tym zakresie jest stałość wykonywania pracy, tj. z okoliczności powinno wynikać, że nie ma charakteru tymczasowego. Oczywiście dopuszczalne jest, aby w tym samym czasie spadkobierca wykonywał również inną pracę poza gospodarstwem rolnym. Co ważne, czynności wykonywane muszą ściśle być związane z przedmiotem działalności gospodarstwa, np. operator sprzętu rolniczego. Nie ma przy tym znaczenia, czy praca jest wykonywana w gospodarstwie własnym, czy też w gospodarstwie należącym do osób 3.

2) mają przygotowanie zawodowe do prowadzenia produkcji rolnej

Przesłanka ta jest opisana w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 12 grudnia 1990 r. w sprawie warunków dziedziczenia ustawowego gospodarstw rolnych (Dz.U. z 1990 r., Nr 89, poz. 519). Zgodnie z § 1 przedmiotowego rozporządzenia: Spadkobierca ma przygotowanie zawodowe do prowadzenia produkcji rolnej, uprawniające do dziedziczenia z ustawy gospodarstwa rolnego, jeżeli:

1) ukończył zasadniczą lub średnią szkołę rolniczą albo szkołę ekonomiczną o specjalności przydatnej do prowadzenia produkcji rolnej,

2) ukończył szkołę wyższą o kierunku rolniczym lub ekonomicznym, jeżeli kierunek ukończonych studiów daje przygotowanie do prowadzenia produkcji rolnej,

3) uzyskał przygotowanie zawodowe do pracy w rolnictwie w drodze doskonalenia zawodowego prowadzonego przez uprawnione do tego zakłady pracy, jednostki organizacyjne i inne osoby prawne lub fizyczne,

4) wykaże się stałą pracą w gospodarstwie rolnym bezpośrednio przy produkcji rolnej przez okres co najmniej roku.

3) są małoletni bądź też pobierają naukę zawodu lub uczęszczają do szkół albo

4) są trwale niezdolni do pracy.

Trwała niezdolność do pracy spadkobiercy gospodarstwa rolnego

Przesłanka ta również została uregulowana w cytowanym rozporządzeniu, zgodnie z § 3:

1. Spadkobierców gospodarstwa rolnego uważa się za trwale niezdolnych do pracy, jeżeli:

1) osiągnęli wiek – kobiety 60 lat, a mężczyźni 65 lat i nie wykonują stałej pracy, która stanowiłaby dla nich główne źródło utrzymania, lub

2) zostali zaliczeni do I lub II grupy inwalidów w trybie i na zasadach określonych w przepisach o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin.

2. Jeżeli spadkobierca gospodarstwa rolnego nie może być poddany badaniu przez komisję lekarską do spraw inwalidztwa i zatrudnienia albo komisja ta nie może ustalić daty powstania inwalidztwa ze względu na długi upływ czasu między otwarciem spadku a badaniem lekarskim, fakt trwałej niezdolności do pracy może również ustalić sąd.

Aby odziedziczyć gospodarstwo rolne, musi być spełniony przynajmniej jeden z wymienionych powyżej warunków. Chwilą przesądzającą o uznaniu spadkobiercy za spełniającego warunki jest chwila otwarcia spadku. Oznacza to, że nie nabywa uprawnienia do dziedziczenia gospodarstwa rolnego spadkobierca, który przestał odpowiadać tym warunkom przed datą śmierci spadkodawcy, ani spadkobierca, w stosunku do którego przesłanki te zaistniały dopiero po otwarciu spadku.

Co ważne, jeżeli ani małżonek spadkodawcy ani żaden z jego krewnych powołanych do dziedziczenia z ustawy nie odpowiada warunkom przewidzianym dla dziedziczenia gospodarstwa rolnego albo jeżeli uprawnionymi do dziedziczenia są wyłącznie osoby, które w chwili otwarcia spadku są trwale niezdolne do pracy, gospodarstwo dziedziczą spadkobiercy na zasadach ogólnych, tzn. bez tych szczególnych przepisów.

Ogólne zasady dziedziczenia

Spadek otwiera się z chwilą śmierci spadkodawcy. Wobec powyższego w pierwszej kolejności będzie miał zastosowanie przepis art. 1059, tj. spełnienie warunków szczególnych, ale te warunki musiałyby zostać spełnione przez Pani dziadka w chwili śmierci jego mamy. Natomiast jeżeli nie było takiej osoby, która mogłaby odziedziczyć gospodarstwo rolne na podstawie art. 1059, to miałyby zastosowanie ogólne przepisy o dziedziczeniu. Zgodnie z art. 941 K.c. – Rozporządzić majątkiem na wypadek śmierci można jedynie przez testament. W przypadku niesporządzenia testamentu spadek przechodzi na spadkobierców zgodnie z tzw. dziedziczeniem ustawowym, czyli określoną w przepisach od art. 931 do art. 940 K.c. regułą dziedziczenia. Zgodnie z art. 922 § 1 K.c. – prawa i obowiązki majątkowe zmarłego przechodzą z chwilą jego śmierci na jedną lub kilka osób stosowanie do przepisów prawa. Zgodnie z art. 931 § 1 K.c.: W pierwszej kolejności powołane są z ustawy do spadku dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek; dziedziczą oni w częściach równych. Jednakże część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż jedna czwarta całości spadku. Natomiast w przypadku braku zstępnych spadkodawcy powołani są do spadku z ustawy jego małżonek oraz rodzice (art. 932 § 1 K.c.). Jeżeli jedno z rodziców spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada rodzeństwu spadkodawcy w częściach równych (art. 932 § 4 K.c.). Jeżeli którekolwiek z rodzeństwa spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, pozostawiając zstępnych, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego zstępnym. Podział tego udziału następuje według zasad, które dotyczą podziału między dalszych zstępnych spadkodawcy.

Brak wydziedziczenia

Jeżeli chodzi o kwestię wydziedziczenia, to nie ma takiej sytuacji w sprawie dziadka. Wydziedziczenie to sporządzenie testamentu negatywnego, czyli wskazanie przez zmarłą w sporządzonym testamencie, że nie chce, aby dana osoba po niej dziedziczyła wraz z podaniem kodeksowych podstaw. W sprawie brak jest takiego dokumentu, zatem nie można mówić o wydziedziczeniu.

Źródła:

1. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. - Dz.U. 1997 nr 78 poz. 483

2. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny - Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93

3. Ustawa z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny, Dz.U. 1990 nr 55 poz. 321

4. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 12 grudnia 1990 r. w sprawie warunków dziedziczenia ustawowego gospodarstw rolnych, Dz.U. 1990 nr 89 poz. 519

5. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 31 stycznia 2001 r., P 4/99