Brak kontaktu z najbliższą rodziną a sprawa spadkowa

Uregulowanie spraw spadkowych

Bardzo trafne jest Pani sformułowanie o uczestnikach, ponieważ sprawy spadkowe (zarówno o stwierdzenie nabycia spadku, jak i o dział spadku) są rozpatrywane w cywilnym postępowaniu nieprocesowym, dla którego charakterystyczni są uczestnicy (a nie strony) – tak zwany nieproces jest jednym z dwóch (obok procesu) rodzajów postępowania rozpoznawczego według Kodeksu postępowania cywilnego (K.p.c.).

Jeśli chodzi o podatek od spadków, uregulowany ustawą o podatku od spadków i darowizn, to od kilku lat szczególnie popularne, zwłaszcza w gronie bliskiej rodziny (także w przypadku darowizn), jest zwolnienie podatkowe (z artykułu 4a). Dla skorzystania z tego zwolnienia ustawodawca wymaga odpowiednio szybkiego, np. półrocznego (ale to się zmieniało i może zmieniać) – powiadomienia urzędu skarbowego o nabyciu spadku lub otrzymaniu darowizny; dokonuje się tego przez złożenie oświadczenia na formularzu (takie formularze często dostępne są w sieci, zwłaszcza na stronach internetowych administracji skarbowej). Ustawodawca zaakcentował znaczenie terminu uprawomocnienia się postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku. Praktycznie rzecz biorąc, urząd skarbowy należy powiadomić niezwłocznie (czyli bez zbędnej zwłoki) po uprawomocnieniu się postanowienia stwierdzającego nabycie spadku albo po sporządzeniu notarialnego aktu poświadczenia dziedziczenia. Jeden z poniższych adresów internetowych powinien ułatwić Pani sprawdzanie aktualnego stanu prawnego – również w zakresie opodatkowania spadków.

Jak rozumiem, Pani nie zna treści testamentu swej mamy. Dlatego na wszelki wypadek proponowałbym zapoznać się z całą (dość krótką) ustawą o podatku od spadków i darowizn – w tym z jej artykułem 16 (dotyczącym domów lub lokali mieszkalnych). Jak widać, błyskawiczne załatwienie sprawy nie jest konieczne, a zapewne byłoby również trudne w przedstawionej przez Panią sytuacji. Proponuję jednak szybkie działania, np. na wypadek likwidacji wiadomego zwolnienia podatkowego.

Sporządzenie przez notariusza aktu poświadczenia dziedziczenia

Jeżeli sytuacja jest jasna – zwłaszcza wiadomo, czy jest testament i dostępny jest egzemplarz testamentu – to można przystąpić do starań o sporządzenie przez notariusza aktu poświadczenia dziedziczenia; wymagana jest również zgoda wśród spadkobierców (bardzo często w gronie rodzinnym). Gdyby w niedługim czasie testament spadkodawczyni stał się dostępny i byłaby wyjaśniona sytuacja Pani rodzeństwa (zwłaszcza brata), to można by skłaniać się ku aktowi poświadczenia dziedziczenia – aczkolwiek to rozwiązanie jest droższe od opłaty sądowej (za rozpoznanie sprawy) od wniosku o stwierdzenie nabycia spadku (wynoszącej nadal 50 złotych). Skoro Pani „trzyma rękę na pulsie”, to zapewne Pani będzie mogła wybrać sposób doprowadzenia do stwierdzenia nabycia spadku, o ile sporządzenie aktu poświadczenia dziedziczenia okaże się możliwe.

Jakie dokumenty należy przygotować aby załatwić sprawy związane z nabyciem spadku?

Niezależnie od sposoby załatwiania stwierdzenia nabycia spadku, należy przygotować określone dokumenty. Podstawowym dokumentem jest odpis aktu zgonu spadkodawcy, w tym przypadku: Pani mamy (ten dokument powinien być dostępny). Różnie bywa z udostępnianiem odpisów aktów stanu cywilnego innych osób – raz zdumiewa „hojność” urzędników w tym zakresie, a kiedy indziej może zaskakiwać zasłanianie się ochroną danych osobowych. Wspominam o tym, ponieważ może okazać się zasadne poproszenie określonych osób (np. Pani siostry lub dzieci Pani brata) o dostarczenie (np. wprost do akt sądowych, ewentualnie do kancelarii notarialnej) odpisów aktów urodzenia; być może Pani siostra upoważni Panią do odebrania odpisu (odpisów) – zwłaszcza w przypadku problemów w urzędzie stanu cywilnego. Innym („awaryjnym”) rozwiązaniem mogłoby być zawnioskowanie do sądu spadku o zażądanie określonych dokumentów od wskazanych przez Panią urzędów stanu cywilnego – sądem tym zapewne będzie sąd rejonowy, na obszarze właściwości którego ostatnio żyła Pani mama.

Każdy (w tym Pani siostra) może udzielić pełnomocnictwa – art. 98 i następne Kodeksu cywilnego (K.c.). W zakresie postępowania cywilnego pełnomocnikiem może zostać między innymi osoba z bliskiej rodziny (np. ktoś z rodzeństwa) – art. 87 K.p.c.; Pani mogłaby zostać pełnomocnikiem swej siostry, również w sądowych postępowaniach, dotyczących spadku.

Może Pani samodzielnie skierować do sądu wniosek o stwierdzenie nabycia spadku – należy Pani do potencjalnych spadkobierców ustawowych (art. 931 i następne K.c.) swej mamy; zgoda innych osób (w tym Pani krewnych) jest zbędna.

Brak kontaktu ze spadkobiercą - jak doprowadzić do stwierdzenia nabycia spadku?

Skoro i tak określoną przeszkodą w sprawnym doprowadzeniu do stwierdzenia nabycia spadku będzie brak Pani wiedzy o miejscu zamieszkania brata, to można by zastosować następujące rozwiązania – w ramach propozycji do rozważenia przez Panią: Pani mogłaby korespondencyjnie skierować do swej siostry oraz do dzieci brata (a może również do jego żony) wezwanie do przygotowania odpowiednich odpisów aktów stanu cywilnego. Siostra mogłaby zostać wezwana do ustanowienia pełnomocnika lub przynajmniej adresu do doręczeń w Polsce; zaś dzieci i żona brata – do poinformowania Pani o adresie jego zamieszkania.

Daleki jestem od zachęcania Pani do wyłącznie korespondencyjnego kontaktowania się ze swymi krewnymi, ale listy – zwłaszcza polecone (np. z użyteczną opcją „za zwrotnym potwierdzeniem odbioru”) mogą się przydać. Jakiś rozsądny czas (np. tydzień albo dwa) można by się wstrzymać z wysłaniem wspomnianych wezwań, gdyby skierowano do Pani odpisy aktów stanu cywilnego oraz ważne informacje (np. o adresie Pani brata lub ustanowieniu pełnomocnika przez siostrę). Taki swoisty okres przejściowy – między wezwaniem pisemnym (a może nawet wcześniejszymi rozmowami z krewnymi) a wyznaczonym w wezwaniach terminem – może się Pani przydać. Przede wszystkim do doprecyzowania własnego planu działania oraz do zebrania dostępnych dla Pani dokumentów (zwłaszcza testamentu Pani mamy) i do przygotowania wniosku do sądu o stwierdzenie nabycia spadku.

Ujawnienie testamentu

W kancelariach notarialnych można uzyskać (odpłatnie) informacje z rejestru testamentów; wskazany w takim rejestrze testament może znajdować się poza kancelarią notarialną, ale pomocna może okazać się sama informacja o testamencie (w tym zapewne o miejscu znajdowania się jego egzemplarza). Testamenty (art. 941 i następne K.c.) mogą mieć różne formy prawne (art. 949 i następne K.c.). Jeżeli testament został sporządzony w formie aktu notarialnego, to jego oryginał (czyli sam akt notarialny) powinien znajdować się w danej kancelarii notarialnej albo w sądowym wydziale ksiąg wieczystych (co zwłaszcza dotyczy aktów notarialnych sprzed około 5-6 lat oraz starszych); spadkobierca może wnioskować o wypis z takiego aktu notarialnego, ewentualnie można zawnioskować do sądu o zażądanie treści testamentu od danej instytucji (kancelarii notarialnej albo sądowego wydziału ksiąg wieczystych).

Jeżeli treść testamentu spadkodawczyni będzie Pani znana przed sporządzeniem wniosku o stwierdzenie nabycia spadku, to zapewne w tym wniosku wskaże Pani spadkobierców – lub zapisobierców windykacyjnych (art. 981¹ i następne K.c.) – na rzecz których ma przypaść spadek. Dostępny testament, nawet tylko jego kopię (o ile tylko ona jest dostępna), należy przedstawić sądowi. Prawnym obowiązkiem jest poinformować sąd o wszystkich znanych testamentach spadkodawczyni (w tym o miejscach ich znajdowania się) oraz o nawet tylko potencjalnych jej spadkobiercach; w zaistniałym stanie rzeczy zapewne trzeba będzie wskazać dzieci Pani brata (nawet na wszelki wypadek) – co do jego żony jest dylemat, ale nawet zwykła ostrożność może przemawiać za wskazaniem również jej (potem sąd, w miarę uzyskiwania informacji, będzie doprecyzowywał skład uczestników postępowania). Jeśli zaś będzie Pani miała określone odpisy aktów stanu cywilnego, to należałoby je załączyć do wniosku o stwierdzenie nabycia spadku. We wniosku należałoby wskazać nie tylko adres Pani siostry (w przypadku ustanowienia przez nią adresu do doręczeń w Polsce, również taki adres), ale także znany Pani adres jej ewentualnego pełnomocnika.

Wskazałem na sporo ewentualności, ale chodzi o zaakcentowanie potrzeby reagowania na sytuację bez zbędnego czekania na czyjąś „zgodę”.

Ustanowienie kuratora dla nieobecnego spadkobiercy

Odnośnie do Pani brata – o ile jego miejsce przebywania nadal nie będzie znane – podstawowe rozwiązanie polegać może na zawnioskowaniu do sądu cywilnego (a w nim do wydziału opiekuńczego lub rodzinnego) o ustanowienie dla niego kuratora dla osoby nieobecnej; kuratora takiego ustanawia się na podstawie artykułu 184 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (K.r.o.). Jeżeli Pani ma dobry kontakt z dziećmi lub żoną brata, to zapewne łatwiej uda się uzyskać Pani informacje o ewentualnym wcześniejszym ustanowieniu takiego kuratora (określone sprawy mogły wymagać załatwienia na drodze prawnej). Jeśli wcześniej ustanowiono takowego kuratora, to mogłoby się przydać (w nowej sprawie o ustanowienie go) przedstawienie sądowi wniosku dowodowego o przeprowadzenie dowodu z akt sprawy o ustanowienie kuratora dla nieobecnego. Być może akta takie – jako dowód z dokumentu – art. 244 i następne K.p.c. – ułatwią rozpatrzenie nowego wniosku o ustanowienie kuratora. Ponadto dołączenie do akt nowej sprawy materiałów z wcześniejszego postępowania mogłoby Pani ułatwić dostęp do tamtych materiałów – byłyby one dostępne dla Pani w ramach akt nowej sprawy (art. 9 K.p.c.). Gdyby zaszła potrzeba zapoznania się przez Panią z aktami cudzych spraw sądowych lub ksiąg wieczystych prowadzonych dla cudzych nieruchomości, to można wnioskować o udostępnienie ich – wykazując swój interes prawny w takim dostępie; niekiedy przydaje się rozmowa z przewodniczącym wydziału sądowego lub z jego zastępcą.

Uznanie spadkobiercy za zmarłego

Jeżeli zaś Pani brat zaginął dawno temu, to w grę mogłoby wchodzić uznanie go za zmarłego – uregulowane w artykułach: od 29 do 32 K.c. oraz w artykule 526 i następnych K.p.c. Gdyby w grę wchodziło uznanie za zmarłego, to (zależnie od sądownie orzeczonej daty śmierci) mogłoby wchodzić w grę dziedziczenie wprost po Pani mamie przez dzieci brata, gdyby miało miejsce dziedziczenie ustawowe (art. 931 i następne K.c.). Dziedziczyć można po osobie wcześniej zmarłej. Jeżeli Pani brat żyje (a przynajmniej nie został uznany za zmarłego), to on będzie uczestnikiem postępowania w sprawie spadkowej – czy to osobiście, czy to przez kogoś reprezentowany (a ewentualnym kuratorem dla osoby nieobecnej może być krewny takiej osoby). Gdyby doszło do uznania Pani brata za zmarłego przed datą śmierci Pani mamy – czyli przed datą otwarcia tego spadku (art. 924 K.c.) – to mogłyby dziedziczyć jego dzieci (w ramach ewentualnego dziedziczenia ustawowego) lub mogłyby być uprawnione do zachowku (np. ustanowienie Pani jedyną spadkobierczynią testamentową). W przypadku późniejszej (czyli po śmierci Pani mamy) daty śmierci (daty uznania za zmarłego) Pani brata, wchodziłoby w grę dziedziczenie po nim (art. 922 i następne K.c.); w takim przypadku ewentualny jego spadek po mamie mógłby wchodzić w skład spadku (art. 922 K.c.) po Pani bracie; stąd ww. słowa o możliwym udziale Pani bratowej.

Pora skoncentrować uwagę na pieniądzach, a zwłaszcza na rozliczeniach (w różnych „konfiguracjach”). Na marginesie zarysowuję jedynie tę problematykę – jej poruszenie może się okazać ważne, żeby uniknąć jakichś problemów (np. wiążących się z przeoczeniem jakiegoś szczegółu).

Gdyby doszło do starania się przez Panią o odpisy cudzych aktów stanu cywilnego, to – zwłaszcza w przypadku wcześniejszego wezwania do przedstawienia takowych dokumentów – Pani mogłaby do sądu wnioskować o zobowiązanie innych uczestników postępowania zwrotem na Pani rzecz części kosztów postępowania (a koszty postępowania często przewyższają same opłaty sądowe), szczególnie kosztów postarania się o dokumenty, które mógł (a zwłaszcza powinien) dostarczyć ktoś inny. Analogicznie w przypadku zawnioskowania przez Panią o ustanowienie dla Pani brata kuratora w trybie artykułu 284 K.r.o. Chodzi w szczególności o uniknięcie, jakże częstego w rzeczywistości, ryzyka pokrywania kosztów przez Panią. Niektórzy ludzie liczą na to, że inni coś za nich załatwią (w tym poniosą koszty) , stąd niekiedy biorą się opóźnienia w załatwianiu spraw, które można było załatwić wcześniej (nawet dużo wcześniej).

Przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza

Proszę się zorientować w sytuacji majątkowej swej mamy. Jeżeli jest zagrożenie długami spadkowymi, to rozsądne może okazać się przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza – w poważniejszych sytuacjach: odrzucenie spadku. Ewentualne odrzucenie spadku przez Panią – gdyby Pani była spadkobierczynią testamentową (niekoniecznie jedyną) – powinno dotyczyć jednoznacznie odrzucenia spadku z testamentu (wpierw) oraz z ustawy (w następnej kolejności). Na złożenie oświadczenia w przedmiocie przyjęcia spadku (art. 1012 i następne K.c.) jest maksymalnie 6 miesięcy od „dowiedzenia się o tytule swego powołania” (art. 1015 K.c.). Odrzucenie spadku (zwłaszcza przypadającego danej osobie z ustawy) może skutkować dziedziczeniem przez dziecko (dzieci) osoby, która spadek odrzuciła. Jeżeli spadek ma być odrzucony w imieniu osoby niepełnoletniej, podlegającej opiece lub kurateli, to wymagana jest zgoda sądu (wydziału w sądzie rejonowym) na odrzucenie go – taka wykładnia dominuje w praktyce stosowania prawa.

Jeżeli Pani rzeczywiście została ustanowiona jedyną spadkobierczynią testamentową spadkodawczyni (lub zapisobierczynią windykacyjną), to proszę liczyć się z roszczeniami o zachowek (art. 991 i następne K.c.). Rzeczywiste przysługiwanie komuś zachowku w praktyce może zależeć od odpowiednio dokładnych obliczeń oraz od udowodnienia istotnych okoliczności (art. 6 K.c., art. 232 K.p.c.), np. odnośnie do ewentualnie dokonywanych przez Pani mamę darowizn (art. 888 i następne K.c.).