Podział spadku – ułamkowy podział nieruchomości

Jak wyjść z wspólności majątku spadkowego?

Podstawę prawną dla przedstawionego przez Pana pytania stanowi art. 1035 Kodeksu cywilnego (w skrócie K.c.): „jeżeli spadek przypada kilku spadkobiercom, do wspólności majątku spadkowego oraz do działu spadku stosuje się odpowiednio przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych z zachowaniem przepisów niniejszego tytułu”.

Jeżeli spadek dziedziczy kilku spadkobierców, każdy z nich – w chwili otwarcia spadku – nabywa określony ułamkowo udział spadkowy (oraz odpowiednie udziały w przedmiotach należących do spadku), a nie poszczególne przedmioty wchodzące do spadku. Dochodzi wówczas do powstania wspólności majątku spadkowego.

Wspólnością objęte są wszystkie prawa majątkowe podlegające dziedziczeniu i istniejące w chwili otwarcia spadku, a więc także prawa z istoty swej podzielne.

Do wspólności majątku spadkowego (jak i do spraw o podział spadku) stosować należy odpowiednio przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych (211-212 K.c.).

Ustawodawca dopuszcza dwa sposoby podziału spadku – umowny i sądowy. Zgodnie bowiem z treścią art. 1037 K.c.:

§ 1. „Dział spadku może nastąpić bądź na mocy umowy między wszystkimi spadkobiercami, bądź na mocy orzeczenia sądu na żądanie któregokolwiek ze spadkobierców.

§ 2. Jeżeli do spadku należy nieruchomość, umowa o dział powinna być zawarta w formie aktu notarialnego”.

Przeprowadzenie działu spadku

Możność wniesienia żądania o podział spadku nie jest ograniczona w czasie. Przedmiotem działu spadku mogą być jedynie aktywa, a nie długi spadkowe.

Ewentualne określenie, kto i za jakie długi odpowiada, wywołuje skutki jedynie w stosunkach wewnętrznych pomiędzy współspadkobiercami, nie wpływa zaś na stosowanie reguł o odpowiedzialności za długi spadkowe

„Dział spadku może nastąpić przez umowę między wszystkimi współspadkobiercami” (art. 1037 § 1 K.c.). W przypadku braku uczestnictwa któregokolwiek ze współspadkobierców umowa jest nieważna, jednakże oświadczenia woli współspadkobierców nie muszą być złożone równocześnie.

Umowa o podział spadku prowadzi do przeniesienia na poszczególnych spadkobierców praw majątkowych, objętych – do chwili jej zawarcia – wspólnością majątku spadkowego.

Umowa o podział spadku

Umowa o podział spadku może być zasadniczo zawarta w formie dowolnej. Od tej zasady zachodzi wyjątek obejmujący sytuację, gdy do spadku należy nieruchomość, jak w przedstawionej przez Pana sprawie, a umowa o podział spadku nieruchomość tę obejmuje. Wówczas umowa o podział spadku „powinna być zawarta w formie aktu notarialnego” (art. 1037 § 2 K.c.). Formy aktu notarialnego wymaga – w rozpatrywanym tutaj przypadku – cała umowa o podział spadku, a nie tylko te jej postanowienia, które dotyczą nieruchomości. Niezachowanie formy aktu notarialnego pociągnie za sobą nieważność całej umowy o dział spadku.

Umowa o dział spadku może być jednak ograniczona do części spadku (art. 1038 § 2 K.c.). Strony mogą więc zawrzeć oddzielną umowę o podział spadku obejmującą jedynie nieruchomości należące do spadku (wtedy wymaganie dotyczące formy z art. 1037 § 2 odnosić się będzie tylko do tej umowy o podział spadku) oraz umowę (lub umowy) o dział pozostałego spadku, nieobejmującego w ogóle nieruchomości (art. 1037 § 2 nie będzie oczywiście dotyczyć takiej umowy lub takich umów). Ustalenie, czy strony zawarły jedną, czy więcej umów o podział spadku, nie zawsze jest w praktyce łatwe.

W umowie o podział spadku powinny być uregulowane wszelkie wzajemne stosunki prawne spadkobierców odnoszące się do majątku spadkowego. Chodzi tu m.in. o zaliczenie udziałów w gospodarstwie rolnym na poczet udziałów w całości spadku – art. 1079 K.c., zaliczenie darowizn na schedy spadkowe – art. 1039-1043 K.c., ustalenia co do zapisów – art. 686 Kodeksu postępowania cywilnego (w skrócie K.p.c.), rozliczenia związane z posiadaniem przedmiotów spadkowych, poczynionymi nakładami lub spłaconymi wcześniej długami – art. 618 i 688 K.p.c. O sposobie podziału majątku spadkowego decyduje wola stron.

Z przytoczonego przez Pana stanu faktycznego wynika jednak, iż możliwość porozumienia się spadkobierców jest znikoma. Jedynym sposobem wyjścia z impasu będzie więc dokonanie sądowego działu spadku.

Wniosek do sądu o dokonanie działu spadku

Z wnioskiem o dokonanie działu spadku (por. art. 506 K.p.c.) przez sąd może wystąpić każdy ze współspadkobierców (art. 1037 § 1 K.c.), nabywca udziału w spadku (art. 1053 K.c.) oraz ich spadkobiercy.

Wniosek o podział spadku przerywa bieg zasiedzenia w stosunku do współspadkobiercy będącego posiadaczem nieruchomości należącej do spadku.

Orzeczenie sądu o dziale spadku ma charakter konstytutywny. Do działu spadku, jak już wspomniałem, mają odpowiednie zastosowanie przepisy Kodeksu cywilnego dotyczące zniesienia współwłasności, tj. art. 211 i 212 K.c.. Zgodnie z dyspozycją art. 211 „każdy ze współwłaścicieli może żądać, ażeby zniesienie współwłasności nastąpiło przez podział rzeczy wspólnej, chyba że podział byłby sprzeczny z przepisami ustawy lub ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem rzeczy albo że pociągałby za sobą istotną zmianę rzeczy lub znaczne zmniejszenie jej wartości”.

Zniesienie współwłasności spadkowej

Zniesienie współwłasności nastąpić może w różny sposób – zarówno w trybie sądowym, jak i umownym. Kodeks cywilny wyróżnia trzy podstawowe sposoby zniesienia współwłasności: podział rzeczy wspólnej, przyznanie rzeczy jednemu ze współwłaścicielowi oraz sprzedaż rzeczy wspólnej i podział uzyskanej w ten sposób kwoty między współwłaścicieli.

Najbardziej oczywistym sposobem wyjścia ze współwłasności jest fizyczny podział spadku (rzeczy).

Podział fizyczny jest podstawowym sposobem zniesienia współwłasności, preferowanym przez ustawodawcę. Oznacza to, że w sytuacji, gdy zniesienie współwłasności następuje z mocy orzeczenia sądu, powinien on brać pod uwagę przede wszystkim ten sposób wyjścia ze wspólności, chyba że nie są nim zainteresowani sami współwłaściciele.

Sposóby podziału majątku spadkowego

Stad też we wniosku powinien Pan zaproponować sposób podziału majątku spadkowego. Sąd nie jest związany treścią wniosku i może ją modyfikować. W razie zasądzenia nieruchomości na rzecz jednego ze spadkobierców udziały pozostałych mogą być wyrównywane poprzez dopłaty pieniężne. Zgodnie bowiem z treścią art. 212 K.c.:

§ 1. „Jeżeli zniesienie współwłasności następuje na mocy orzeczenia sądu, wartość poszczególnych udziałów może być wyrównana przez dopłaty pieniężne. Przy podziale gruntu sąd może obciążyć poszczególne części potrzebnymi służebnościami gruntowymi.

§ 2. Rzecz, która nie daje się podzielić, może być przyznana stosownie do okoliczności jednemu ze współwłaścicieli z obowiązkiem spłaty pozostałych albo sprzedana stosownie do przepisów kodeksu postępowania cywilnego.

§ 3. Jeżeli ustalone zostały dopłaty lub spłaty, sąd oznaczy termin i sposób ich uiszczenia, wysokość i termin uiszczenia odsetek, a w razie potrzeby także sposób ich zabezpieczenia. W razie rozłożenia dopłat i spłat na raty terminy ich uiszczenia nie mogą łącznie przekraczać lat dziesięciu. W wypadkach zasługujących na szczególne uwzględnienie sąd na wniosek dłużnika może odroczyć termin zapłaty rat już wymagalnych”.

Sąd dokonuje więc zniesienia współwłasności, dzieląc określoną rzecz wspólną i „przyznając” wyodrębnione części rzeczy wspólnej jako nowe przedmioty własności poszczególnym uczestnikom postępowania. Konstytutywny skutek orzeczenia następuje z chwilą uprawomocnienia się postanowienia (art. 624 zdanie 1 K.p.c.). Jeśli współwłaściciele nie władają jeszcze przyznanymi im częściami rzeczy wspólnej, sąd w postanowieniu o zniesieniu współwłasności orzeka również o obowiązku wydania rzeczy. Natomiast w razie niemożności podziału sąd może zasądzić nieruchomość jednemu ze spadkobierców, a nawet dokonać jej sprzedaży w trybie licytacji publicznej.

W wyniku działu spadku prawa majątkowe objęte spadkiem przyznane poszczególnym spadkobiercom, stosownie do wielkości ich udziałów spadkowych, przechodzą na nich. Ustaje więc wspólność majątku spadkowego.

Umowa o dział spadku lub prawomocne orzeczenie sądowe o dziale spadku stanowią tytuł własności rzeczy, które w dziale przypadły poszczególnym spadkobiercom. Jeśli dotyczyły nieruchomości, mogą stanowić podstawę wpisu do księgi wieczystej.

Koszty sądowe działu spadku

Wysokość kosztów sądowych reguluje art. 51 ustawy o kosztach sądowych:

1. „Opłatę stałą w kwocie 500 złotych pobiera się od wniosku o dział spadku, a jeżeli zawiera on zgodny projekt działu spadku, pobiera się opłatę stałą w kwocie 300 złotych.

2. Opłatę stałą w kwocie 1000 złotych pobiera się od wniosku o dział spadku połączony ze zniesieniem współwłasności, a jeżeli zawiera on zgodny projekt działu spadku i zniesienia współwłasności, pobiera się opłatę stałą w kwocie 600 złotych”.

Natomiast zasady ponoszenia kosztów sądowych reguluje art. 520 K.p.c. Zgodnie z jego treścią:

§ 1. „Każdy uczestnik ponosi koszty postępowania związane ze swym udziałem w sprawie.

§ 2. Jeżeli jednak uczestnicy są w różnym stopniu zainteresowani w wyniku postępowania lub interesy ich są sprzeczne, sąd może stosunkowo rozdzielić obowiązek zwrotu kosztów lub włożyć go na jednego z uczestników w całości. To samo dotyczy zwrotu kosztów postępowania wyłożonych przez uczestników.

§ 3. Jeżeli interesy uczestników są sprzeczne, sąd może włożyć na uczestnika, którego wnioski zostały oddalone lub odrzucone, obowiązek zwrotu kosztów postępowania poniesionych przez innego uczestnika. Przepis powyższy stosuje się odpowiednio, jeżeli uczestnik postępował niesumiennie lub oczywiście niewłaściwie”.

W praktyce sąd obciąża kosztami wszystkich uczestników w częściach równych.