Ubezwłasnowolnienie niepełnosprawnego dziecka krok po kroku, prawa, procedury i rola rodziców

Kto może być opiekunem prawnym osoby ubezwłasnowolnionej?

W opisanej sprawie opiekunami prawnymi dziecka mogą zostać oboje rodzice. Zgodnie z art. 176 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (K.r.o.): Jeżeli wzgląd na dobro pozostającego pod opieką nie stoi temu na przeszkodzie, opiekunem ubezwłasnowolnionego całkowicie powinien być ustanowiony przede wszystkim jego małżonek, a w braku tegoż – jego ojciec lub matka. Skoro mamy słowo „lub” to oznacza, że może być jeden rodzic opiekunem, a mogą być rodzice wspólnie.

Warto podkreślić na wstępie, że ubezwłasnowolnienie zawsze jest dokonywane dla dobra osoby, która ma być ubezwłasnowolniona. W tym miejscu zasadne jest odwołanie się do postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 29 grudnia 1983 r., sygn. akt. I CR 377/83, zgodnie z którym: Ubezwłasnowolnienie jest instytucją powołaną w wyłącznym interesie osoby chorej, która z przyczyn określonych w art. 13 § 1 K.c. nie jest w stanie kierować swym postępowaniem albo z przyczyn określonych w art. 16 § 1 K.c. potrzebuje pomocy do prowadzenia spraw życia codziennego. Instytucja ubezwłasnowolnienia nie służy dobru wnoszącego o ubezwłasnowolnienie i rodziny tegoż wnoszącego (postanowienie SN z 29.12.1983 r.).

Ubezwłasnowolnienie całkowite

Zgodnie z art. 13 § 1 Kodeksu cywilnego (K.c.): Osoba, która ukończyła lat trzynaście, może być ubezwłasnowolniona całkowicie, jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem. Nadto w oparciu o § 2: Dla ubezwłasnowolnionego całkowicie ustanawia się opiekę, chyba że pozostaje on jeszcze pod władzą rodzicielską.

Skutki ubezwłasnowolnienia całkowitego można podzielić na dwie kategorie: skutki ogólne oraz skutki szczególne odnoszące się do konkretnych dziedzin życia. Ogólnym skutkiem ubezwłasnowolnienia całkowitego jest zmiana dotychczasowego statusu prawnego samego ubezwłasnowolnionego. Do skutków szczególnych można zaliczyć m.in. zakaz zawierania związku małżeńskiego albo zakaz bycia prokurentem. Osoba ubezwłasnowolniona nie ma zdolności do czynności prawnych, a co za tym idzie – nie może skutecznie uczestniczyć w obrocie cywilnoprawnym. Poważną konsekwencją jest powstanie ex lege pomiędzy nią a jej małżonkiem przymusowej rozdzielności majątkowej.

Ubezwłasnowolnienie częściowe

Jeżeli chodzi o tzw. ubezwłasnowolnienie częściowe, to zgodnie z art. 16 § 1 K.c. – osoba pełnoletnia może być ubezwłasnowolniona częściowo z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, jeżeli stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw. Wówczas nie ustanawia się opiekuna tylko kuratora dla takiej osoby.

Skutki ubezwłasnowolnienia częściowego nie są tak daleko idące jak ubezwłasnowolnienia całkowitego. W świetle art. 15 K.c. osoba ubezwłasnowolniona częściowo ma ograniczoną zdolność do czynności prawnych, uczestniczy zatem w obrocie cywilnoprawnym, ale w sposób niepełny i z zasady niesamodzielny. Ograniczona zdolność do czynności prawnych charakteryzuje się trzema cechami, a mianowicie osoba, której taka zdolność przysługuje:

1. nie ma kompetencji do dokonywania niektórych czynności prawnych (np. sporządzenie testamentu);
2. do dokonywania niektórych czynności prawnych potrzebuje zgody swego przedstawiciela ustawowego przy czym w przypadkach wskazanych w ustawie do skutecznego udzielenia tej zgody wymagane jest zezwolenie sądu;
3. ma pełną kompetencję do dokonywania pozostałych czynności prawnych.

Podobnie w przypadku ubezwłasnowolnienia częściowego nie ma przeszkód, aby osoba ubezwłasnowolniona częściowo samodzielnie mieszkała z zastrzeżeniem jak powyżej.

Sąd okręgowy – postępowanie o ubezwłasnowolnienie

W celu ubezwłasnowolnienia należy wystąpić z wnioskiem do sądu okręgowego właściwego ze względu na miejsce zamieszkania osoby, która ma zostać ubezwłasnowolniona. Z uwagi na to, że postępowanie o ubezwłasnowolnienie jest postępowaniem nieprocesowym, to w celu jego wszczęcia konieczne jest złożenie wniosku. Przepisy Kodeksu postępowania cywilnego (K.p.c.) wyraźnie wskazują, kto może z takim wnioskiem wystąpić. Zgodnie z art. 545 § 1 K.p.c.:

Wniosek o ubezwłasnowolnienie może zgłosić:

1) małżonek osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie;

2) jej krewni w linii prostej oraz rodzeństwo;

3) jej przedstawiciel ustawowy.

Warto odnotować, że uczestnikami postępowania o ubezwłasnowolnienie są z mocy samego prawa, prócz wnioskodawcy:

1. osoba, której dotyczy wniosek;
2. jej przedstawiciel ustawowy;
3. małżonek osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie.

Po otrzymaniu wniosku w przedmiocie ubezwłasnowolnienia zgodnie z art. 547 § 1 K.p.c.: Osobę, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, należy wysłuchać niezwłocznie po wszczęciu postępowania; wysłuchanie powinno odbyć się w obecności biegłego psychologa oraz – w zależności od stanu zdrowia osoby, która ma być wysłuchana – biegłego lekarza psychiatry lub neurologa. W celu wysłuchania osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, sąd może zarządzić przymusowe sprowadzenie tej osoby na rozprawę albo wysłuchać ją przez sędziego wyznaczonego. Na postanowienie sądu o przymusowym sprowadzeniu osoby na rozprawę przysługuje zażalenie.

W toku postępowania przeprowadza się dowód z opinii biegłego sądowego psychiatry i psychologa. Zadaniem biegłych jest przeprowadzenie badania osoby, która ma być ubezwłasnowolniona, a następnie wydanie opinii, czy jej stan zdrowia uzasadnia ubezwłasnowolnienie, a jeżeli tak, to czy ma być to ubezwłasnowolnienie całkowite, czy częściowe. Sąd, w przypadku gdy w jego ocenie opinia biegłych jest zupełna i nie budzi wątpliwości, wyda postanowienie zgodnie z treścią opinii biegłych. W trakcie badania biegli zadają pytania osobie, która ma być ubezwłasnowolniona. Do takich typowych pytań należą: pytanie o dzień tygodnia, rok, kto jest prezydentem, kto jest premierem, ile kosztuje chleb, do czego służą pieniądze.

Czasami zamiast jednorazowego badania biegłych zachodzi konieczność obserwacji osoby, która ma być ubezwłasnowolniona w zakładzie psychiatrycznym. Taką możliwość przewiduje art. 554 § 1 K.p.c. Sąd może, jeżeli na podstawie opinii dwóch biegłych lekarzy uzna to za niezbędne, zarządzić oddanie osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, pod obserwację w zakładzie leczniczym na czas nie dłuższy niż sześć tygodni. W wyjątkowych wypadkach sąd może termin ten przedłużyć do trzech miesięcy. Natomiast przed wydaniem takiego postanowienia sąd wysłuchuje uczestników postępowania. Co istotne, na postanowienia zarządzające oddanie do zakładu przysługuje zażalenie.

Dalsze postępowanie dowodowe, które może polegać na dopuszczeniu dowodu z dokumentacji medycznej, przesłuchaniu uczestników postępowania, przesłuchaniu świadków, powinno ustalić przede wszystkim stan zdrowia, sytuację osobistą, zawodową i majątkową osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, rodzaj spraw wymagających prowadzenia przez tę osobę oraz sposób zaspokajania jej potrzeb życiowych. Sąd może zobowiązać osoby pozostające we wspólnocie domowej z osobą, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, do złożenia wykazu majątku należącego do tej osoby oraz do złożenia przyrzeczenia.

Bardzo ważne jest również to, że orzeczenie w przedmiocie ubezwłasnowolnienia może nastąpić tylko i wyłącznie po przeprowadzeniu rozprawy. Jeżeli materiał dowodowy pozwala na wydanie rozstrzygnięcia, sąd wydaje postanowienie, w którym orzeka, czy ubezwłasnowolnienie jest całkowite, czy też częściowe i z jakiego powodu zostaje orzeczone. Następnie po uprawomocnieniu postanowienia sąd okręgowy zarządza z urzędu przesłanie sądowi opiekuńczemu odpisu prawomocnego postanowienia, którym orzekł ubezwłasnowolnienie. Podkreślić bowiem należy, że w trakcie postępowania w przedmiocie orzeczenia o ubezwłasnowolnieniu sąd okręgowy nie wyznacza opiekuna dla ubezwłasnowolnionego (odpowiednio kuratora w przypadku ubezwłasnowolnienia częściowego) – robi to sąd rejonowy (sąd rodzinny). Tam dopiero składa się przyrzeczenie, że obowiązki opiekuna będą wykonywane zgodnie z należytą starannością.

Doradca tymczasowy na czas postępowania

Wracając jeszcze do sporządzenia wniosku w przedmiocie ubezwłasnowolnienia – bardzo ważne jest, aby wnieść o ustanowienie doradcy tymczasowego. Zgodnie z art. 548 § 1 K.p.c. jeżeli wniosek o ubezwłasnowolnienie dotyczy osoby pełnoletniej, sąd może na wniosek uczestnika postępowania lub z urzędu, przy wszczęciu lub w toku postępowania, ustanowić dla niej doradcę tymczasowego, gdy uzna to za konieczne dla ochrony jej osoby lub mienia. Doradcą tymczasowym należy ustanowić przede wszystkim małżonka, krewnego lub inną osobę bliską, jeżeli nie stoi temu na przeszkodzie wzgląd na dobro osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie. Wówczas taka osoba będzie podejmowała decyzję w imieniu osoby, które dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, jeszcze przed formalnym jej ubezwłasnowolnieniem.

Adwokat albo radca prawny z urzędu

Warto jeszcze odnotować, że w sprawach o ubezwłasnowolnienie sąd może ustanowić dla osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie lub dla osoby ubezwłasnowolnionej, adwokata lub radcę prawnego z urzędu, nawet bez jej wniosku, jeżeli osoba ta ze względu na stan zdrowia psychicznego nie jest zdolna do złożenia wniosku, a sąd uzna udział adwokata lub radcy prawnego w sprawie za potrzebny. 

Dokumenty dla sądu

Jeżeli chodzi o dokumenty, jakie należy złożyć do sądu razem z wnioskiem o ubezwłasnowolnienie, są to:

a) odpis aktów stanu cywilnego, odpis aktu urodzenia dziecka (celem wykazania pokrewieństwa),

b) zaświadczenie od lekarza rodzinnego o stanie zdrowia dziecka,

c) posiadaną dokumentacje medyczną.

Źródła:

1. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny - Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93

2. Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego - Dz.U. 1964 nr 43 poz. 296
3. Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy - Dz.U. 1964 nr 9 poz. 59