Zrzeczenie się spadku czy odrzucenie spadku?

Wbrew powszechnemu przekonaniu zrzeczenie się spadku nie jest instytucją prawną, która może zostać zastosowana po śmierci spadkodawcy w celu „odstąpienia” spadku w całości innej osobie, w szczególności bliskiemu członkowi rodziny. Zrzeczenie się spadku może nastąpić bowiem wyłącznie za życia spadkodawcy i w drodze umowy z nim.

To, co uważane jest powszechnie za zrzeczenie się spadku, faktycznie jest odrzuceniem spadku dokonywanym poprzez oświadczenie spadkobiercy. Odrzucenie spadku może faktycznie służyć „odstąpieniu” spadku w całości osobie bliskim. Złożenie takiego oświadczenia może jednak mieć również inne cele, w szczególności celem takim może być uniknięcie odpowiedzialności za długi spadkowe. Podstawowym kryterium rozróżnienia instytucji zrzeczenia się spadku od odrzucenia spadku jest dopuszczalność ich zastosowania w określanej chwili. Zrzeczenie się spadku może nastąpić bowiem wyłącznie za życia spadkodawcy, natomiast odrzucenie spadku wyłącznie po jego śmierci.

Zrzeczenie się spadku

Zgodnie z art. 1048 Kodeksu cywilnego¹ spadkobierca ustawowy może przez umowę z przyszłym spadkodawcą zrzec się dziedziczenia po nim. Umowa taka powinna być zawarta w formie aktu notarialnego. Zgodnie z art. 1049 § 1 K.c. zrzeczenie się dziedziczenia obejmuje również zstępnych zrzekającego się, chyba że umówiono się inaczej. Zrzekający się oraz jego zstępni, których obejmuje zrzeczenie się dziedziczenia, zostają wyłączeni od dziedziczenia, tak jakby nie dożyli otwarcia spadku.

Zrzeczenie się dziedziczenia może być uchylone przez umowę między tym, kto zrzekł się dziedziczenia, a tym, po kim się dziedziczenia zrzeczono. Umowa również powinna być zawarta w formie aktu notarialnego.

Należy zaznaczyć, że umowa o zrzeczenie się spadku może zostać zawarta tylko pomiędzy przyszłym spadkodawcą a spadkobiercą ustawowym. Stroną takiej umowy nie może być natomiast ewentualny spadkobierca testamentowy, choćby nawet został już ujęty w testamencie. Zawarcie umowy o zrzeczenie się spadku byłoby zresztą w takim przypadku bezcelowe, bowiem umowa taka powinna być wyrazem zgodnej woli stron. W przypadku gdy wolą spadkodawcy nie jest natomiast, aby dziedziczyła po nim osoba, która nie jest spadkobiercą testamentowym, nie powinien on po prostu powoływać jej w testamencie do spadkobrania.

Odrzucenie spadku

Zgodnie z art. 1012 K.c. spadkobierca może bądź przyjąć spadek bez ograniczenia odpowiedzialności za długi (przyjęcie proste), bądź przyjąć spadek z ograniczeniem tej odpowiedzialności (przyjęcie z dobrodziejstwem inwentarza), bądź też spadek odrzucić. Oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku może być złożone w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania (najczęściej będzie to sześć miesięcy od śmierci spadkodawcy). W obecnym stanie prawnym, obowiązującym od 18 października 2015 r., brak oświadczenia spadkobiercy w powyższym terminie jest jednoznaczny z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza. Należy jednak zaznaczyć, że do spadków otwartych przed tą datą (otwarcie spadku następuje w chwili śmierci spadkodawcy), stosuje się przepisy wcześniejsze, które ustanawiały zasadę, iż brak oświadczenia spadkobiercy we wskazanym wyżej sześciomiesięcznym terminie równoznaczne jest z prostym przyjęciem spadku (a więc bez ograniczenia odpowiedzialności za długi).

Zgodnie z art. 1020 K.c. spadkobierca, który spadek odrzucił, zostaje wyłączony od dziedziczenia, tak jakby nie dożył otwarcia spadku, co skutkuje w szczególności przejęciem jego udziału spadkowego przez pozostałych spadkobierców, lub wejściem w jego miejsce innych osób uprawnionych do dziedziczenia ustawowego.

Zgodnie z art. 1014 § 1 K.c. przyjęcie lub odrzucenie udziału spadkowego przypadającego spadkobiercy z tytułu podstawienia może nastąpić niezależnie od przyjęcia lub odrzucenia udziału spadkowego, który temu spadkobiercy przypada z innego tytułu. Spadkobierca może odrzucić udział spadkowy przypadający mu z tytułu przyrostu, a przyjąć udział przypadający mu jako spadkobiercy powołanemu. Poza powyższymi wypadkami spadkobierca nie może spadku częściowo przyjąć, a częściowo odrzucić.

Jeżeli przed upływem terminu do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku spadkobierca zmarł, nie złożywszy takiego oświadczenia, oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku może być złożone przez jego spadkobierców. Termin do złożenia tego oświadczenia nie może się skończyć wcześniej aniżeli termin do złożenia oświadczenia co do spadku po zmarłym spadkobiercy.

Do oświadczeń o przyjęciu lub odrzuceniu spadku mają ponadto zastosowanie również następujące zasady:

1. oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku złożone pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu jest nieważne;
2. oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku nie może być odwołane (możliwe jest jednak uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia, jeżeli zostało ono złożone pod wpływem błędu lub groźby – pod warunkiem zatwierdzenia tego uchylenia przez sąd);
3. spadkobierca powołany do spadku zarówno z mocy testamentu, jak i z mocy ustawy może spadek odrzucić jako spadkobierca testamentowy, a przyjąć spadek jako spadkobierca ustawowy;
4. Skarb Państwa ani gmina nie mogą odrzucić spadku, który im przypadł z mocy ustawy.

Oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku składa się przed sądem lub przed notariuszem. Można je złożyć ustnie lub na piśmie z podpisem urzędowo poświadczonym. Pełnomocnictwo do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku powinno być pisemne z podpisem urzędowo poświadczonym.

__________________________

¹ Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. z 2014 r., poz. 121, z późn. zm.)

Stan prawny obowiązujący na dzień 09.11.2015