Zawarcie umowy drogą elektroniczną – część 1

Umowy zawierane za pośrednictwem sieci są coraz powszechniejsze. Transakcje na allegro, elektroniczne formularze, zakupy, e-księgarnie, serwisy świadczące usługi informacyjne. Warto więc przyjrzeć się prawnym aspektom zawierania takich umów. W jakiej formie powinny być złożone oświadczenia? W jakim czasie i w jakim miejscu taka umowa zostaje zawarta? Jakie wymogi powinien spełnić przedsiębiorca składający elektroniczną ofertę? Kiedy można uchylić się od umowy zawartej za pośrednictwem sieci? Kiedy oświadczenie złożone drogą elektroniczną uważa się za doręczone? Na te – bardzo często zadawane przez internautów pytania – postaram się odpowiedzieć.

Podstawy prawne

W Unii Europejskiej tzw. prawo obrotu elektronicznego (e-commerce) regulują przede wszystkim następujące dyrektywy:

1. 1997/7/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 20.05.1997 r. w sprawie ochrony konsumentów w przypadku umów zawieranych na odległość¹;
2. 1999/93/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 13.12.1999 r. w sprawie wspólnotowych ram w zakresie podpisów elektronicznych²;
3. 2000/31/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 08.06.2000 r. w sprawie niektórych aspektów prawnych usług społeczeństwa informacyjnego, w szczególności handlu elektronicznego w ramach rynku wewnętrznego (dyrektywa o handlu elektronicznym)³;
4. 2002/65/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 23.09.2002 r. dotycząca sprzedaży konsumentom usług finansowych na odległość oraz zmieniająca dyrektywę Rady 90/619/EWG oraz dyrektywy 97/7/WE i 97/27/WE⁴.

W polskim systemie prawnym:

1. ustawa z 02.03.2000 r. o ochronie niektórych praw konsumentów oraz o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny (wdraża dyrektywę 1997/7/WE oraz dyrektywę 2000/65/WE⁵;
2. ustawa z 18.09.2001 r. o podpisie elektronicznym, dalej: „u.p.e.” (wdraża dyrektywę 1999/93/WE)⁶;
3. ustawa z 17.07.2002 r. o świadczeniu usług drogą elektroniczną⁷ (wdraża dyrektywę 2000/31/WE, z wyjątkiem przepisów dotyczących umów zawieranych elektronicznie);
4. ustawa z 14.02.2003 r. o zmianie Kodeksu cywilnego i niektórych innych ustaw (wdraża pozostałe przepisy dyrektywy 2000/31/WE)⁸ i to właśnie na nich się skupię, gdyż stanowi to swego rodzaju wstęp do prawa e-commerce.

Elektroniczne oświadczenie woli

Zgodnie z art. 60 K.c., z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, wola osoby dokonującej czynności prawnej może być wyrażona przez każde zachowanie się tej osoby, które ujawnia jej wolę w sposób dostateczny, w tym również przez ujawnienie tej woli w postaci elektronicznej (oświadczenie woli).

Forma pisemna zwykła

Oświadczenie elektroniczne jest równoważne z formą pisemną zwykłą, jeśli opatrzone zostanie bezpiecznym podpisem elektronicznym, weryfikowanym przy pomocy ważnego, kwalifikowanego certyfikatu (art. 78 § 2 K.c.). Podpis elektroniczny (art. 3 pkt 1 u.p.e.) – to „dane w postaci elektronicznej, które wraz z innymi danymi, do których zostały dołączone lub z którymi są logicznie powiązane, służą do identyfikacji osoby składającej podpis”. Podpis ten musi być bezpieczny (pojęcie to definiuje art. 3 pkt 2 u.p.e.) oraz weryfikowalny, tzn. można dokonać czynności, które umożliwiają zidentyfikowanie osoby składającej podpis elektroniczny, pozwalają stwierdzić, że podpis został złożony za pomocą danych służących do składania podpisu elektronicznego przyporządkowanych do tej osoby i pozwalają stwierdzić, że dane opatrzone tym podpisem nie uległy zmianie po złożeniu podpisu elektronicznego (art. 3 pkt 22 u.p.e.).

Weryfikacja ta dokonywana jest z użyciem ważnego certyfikatu, tj. elektronicznego zaświadczenia, za pomocą którego dane służące do weryfikacji podpisu elektronicznego są przyporządkowywane do osoby składającej podpis elektroniczny i które umożliwiają identyfikację tej osoby (art. 3 pkt 10 u.p.e.). Certyfikat ten musi być kwalifikowany, tj. spełniać warunki określone w ustawie, wydany musi być przez kwalifikowany podmiot świadczący usługi certyfikacyjne (art. 3 pkt 12 u.p.e.). Wszystkie te warunki muszą być łącznie spełnione, aby elektroniczne oświadczenie spełniało wymóg formy pisemnej.

Warto jednak wiedzieć, że pewnych czynności, dla których ustawa wymaga formy pisemnej, nie można dokonać w formie elektronicznej. Są to sytuacje, gdy ustawa obliguje do złożenia własnoręcznego podpisu (podpis elektroniczny takim nie jest). Nie sporządzimy więc póki co elektronicznego testamentu (art. 949 § 1 K.c.), weksla czy czeku.

Brak formy

Jeśli którykolwiek z wymienionych wyżej warunków nie zostanie spełniony, to czynność w postaci elektronicznej nie spełnia wymogów formy pisemnej. Jeśli jednak dla ważności czynności nie jest wymagana (ustawą lub umową stron) żadna forma, to oświadczenia takie normalnie funkcjonują w obrocie prawnym. Może być tak w dwóch wypadkach, albo brak jest w ogóle wymogu formy (np. przy umowie świadczenia usług), albo też wymóg taki jest, ale brak jest rygoru nieważności (forma ad probationem); np. umowa pożyczki o wartości przekraczającej 500 zł (art. 720 § 2 K.c.). W tym drugim wypadku umowa elektroniczna jest ważna, jednakże w razie sporu nie jest dopuszczalny dowód ze świadków lub przesłuchania stron na fakt dokonania czynności (art. 74 § 2 K.c.). W praktyce jednak to ograniczenie ma coraz mniejsze znaczenie, gdyż mimo to będzie można powołać się na takie dowody, jeśli żąda tego konsument w sporze z przedsiębiorcą (art. 74 § 2 K.c.) albo gdy stronami czynności prawnych są przedsiębiorcy (art. 74 § 3 K.c.); obie te sytuacje są bardzo częste w obrocie elektronicznym, oraz gdy fakt dokonania czynności zostanie uprawdopodobniony za pomocą pisma (art. 74 § 2 K.c.), np. przesłane zostanie pisemne potwierdzenie zawarcia umowy. Ponadto uchylono w 2003 r. art. 75 K.c., który przewidywał formę pisemną ad probationem, jeśli wartość transakcji przekraczała 2000 zł. W praktyce więc większość umów może być zawierana w formie elektronicznej bez ograniczeń.

Jest to zgodne z założeniami Dyrektywy 1999/93/WE oraz art. 8 u.p.e., który stanowi, iż nie można odmówić podpisowi elektronicznemu skuteczności i ważności tylko na tej podstawie, że istnieje w postaci elektronicznej, dane służące do weryfikacji podpisu nie mają kwalifikowanego certyfikatu lub nie został złożony za pomocą bezpiecznego urządzenia służącego do składania podpisu elektronicznego.

Natomiast art. 9 ust. 2 Dyrektywy 2000/31/WE przewiduje możliwość wyłączenia swobody obrotu elektronicznego w odniesieniu do niektórych kategorii umów wymienionych w tym przepisie, tj.: umów przenoszących prawa do nieruchomości (z wyjątkiem najmu), umów, dla których prawo wymaga czynności sądów, władz publicznych lub zawodów związanych z wykonywaniem władzy publicznej, umów poręczenia lub zabezpieczenia zawieranych przez osoby, które czynią to poza działalnością gospodarczą lub zawodową, umowy prawa rodzinnego i spadkowego. Jednakże Państwa Członkowskie mają obowiązek przedkładać Komisji co 5 lat sprawozdanie wyjaśniające powody ograniczenia zasady swobody składania oświadczeń w postaci elektronicznej. W miarę więc postępu techniki i rozwoju nowych technologii zwiększać się więc będzie swoboda e-commerce.

Forma pisemna z datą pewną

Już teraz za pomocą podpisu elektronicznego możliwe jest nie tylko zachowanie formy pisemnej, ale i daty pewnej. Jest to tzw. znakowanie czasem (art. 3 pkt 16 u.p.e) – usługa polegająca na dołączaniu do danych w postaci elektronicznej, logicznie powiązanych z danymi opatrzonymi podpisem lub poświadczeniem elektronicznym, oznaczenia czasu w chwili wykonania tej usługi oraz poświadczenia elektronicznego tak powstałych danych przez podmiot świadczący tę usługę. Domniemywa się wówczas, że podpis elektroniczny znakowany czasem został złożony nie później niż w chwili dokonywania znakowania (art. 7 u.p.e.).

Akt notarialny

Trwają również prace nad aktem notarialnym w formie elektronicznej (akt wirtualny)⁹.

1. Dz. U. UE L 1997/144/19.
2. Dz. U. UE L 2000/13/12.
3. Dz. U. EU L 2000/178/1.
4. Dz. U. UE L 2002/271/16.
5. Dz. U. Nr 22, poz. 271.
6. Dz. U. Nr 130, poz. 1450.
7. Dz. U. Nr 144, poz. 1204.
8. Dz. U. Nr 49, poz. 408, nowelizacja weszła w życie dnia 25.09.2003 r.
9. Zob. Elektroniczny Akt Notarialny – czyli, jaki powinien być standard zapisu i archiwizowania czynności notarialnej, Konsorcjum na rzecz budowy społeczności informacyjnej notariuszy RP, http://home.notariat.pl/archiwum/0001-notariat.pl_elektroniczny_akt_notarialny.pdf.

Stan prawny obowiązujący na dzień 07.08.2009