Użycie w teście materiału źródłowego a prawo autorskie

W pierwszej kolejności należy rozstrzygnąć, jaki charakter ma test i zestaw pytań do fragmentu cudzego utworu czy też wiersza, tekstu piosenki. 

Słusznie Pani rozumuje, iż stworzony przez Panią test może być przedmiotem prawa autorskiego. Zgodnie z art. 1 ust. 1 ustawy z 04.02.1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych „przedmiotem prawa autorskiego jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia (utwór)”. Jeśli w teście można dostrzec twórczą pracę autora, to test ten podlega prawno-autorskiej ochronie. Przejawami twórczej pracy są: inwencja, samodzielność i oryginalność opracowania (orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 05.03.1970 r., sygn. akt II CR 686/70). Twórcza praca Pani – autorki testów polega więc na wysiłku intelektualnym: analizie tekstu źródłowego i stworzeniu do niego pytań.

Drugie pytanie – jaki charakter ma test (jako utwór?). Klasyfikacji tej dokonujmy ze względu na stopień nawiązania do innych utworów. Obecnie – przy dzisiejszym dostępie do wiedzy – żaden z utwór nie powstaje w intelektualnej próżni i praktycznie zawsze przy jego tworzeniu korzysta się z innych źródeł, zawsze w mniejszym lub większym stopniu nawiązuje do czyjejś twórczości, różny jest jednak zakres tego nawiązania.

W zależności od sposobu (nasilenia) nawiązania – wyróżniamy:

1. Utwory samoistne – utwór nawiązuje co prawda do cudzych dzieł, czerpie z dotychczasowego dorobku naukowego czy artystycznego, ale nie nawiązuje wprost do żadnego konkretnego dzieła (J. Barta, R. Markiewicz i in., Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych, Dom Wydawniczy ABC 2001, wyd. II, komentarz do art. 2, teza 1).
2. Utwory niesamoistne – takie, które są w jakiś sposób powiązane z pewnym konkretnym przejawem czyjejś twórczości. Takie nawiązanie może przybrać następujące formy:
   • opracowania – mówimy wówczas o tzw. utworze zależnym;
   • inspiracji – mówimy wówczas o utworzenie inspirowanym.

Ponadto w każdym utworze (samoistnym i niesamoistnym) mamy pojedyncze nawiązania do innych utworów zwane cytatami. Cytat może zatem występować zarówno w dziele samoistnym, jak i w opracowaniu (dziele zależnym), dziele z zapożyczeniami czy dziele inspirowanym dziełem cudzym. Mogą być też przytaczane większe fragmenty cudzych utworów, wówczas mamy do czynienia z zapożyczeniem (utwór z zapożyczeniami).

W Pani przypadku pojawia się podstawowe pytanie – czy test bazujący na określonym tekście (utworze, fragmencie utworu) jest utworem inspirowanym, czy jedynie opracowaniem?

Jeśli test uznamy za opracowanie, to skutki są następujące:

1. samo opracowanie (utwór zależny) jest oczywiście przedmiotem prawa autorskiego bez uszczerbku dla prawa do utworu pierwotnego (art. 2 § 1 ustawy);
2. „rozporządzanie i korzystanie z opracowania zależy od zezwolenia twórcy utworu pierwotnego” (art. 2 § 2) – tak więc konieczna jest zgoda właściciela praw autorskich do przytaczanego fragmentu;
3. właścicielowi praw autorskich do utworu pierwotnego należy się wynagrodzenie – co oznacza, iż musi Pani płacić;
4. „na egzemplarzach opracowania należy wymienić twórcę i tytuł utworu pierwotnego” (art. 2 § 5).

Jeśli test uznamy za utworem inspirowany, to skutki są następujące:

1. sam utwór inspirowany jest przedmiotem prawa autorskiego;
2. rozporządzenie i korzystanie z utworu inspirowanego nie wymaga zezwolenia twórcy utworu, z którego czerpie się inspirację;
3. właścicielowi prawa autorskich do utworu, z którego czerpie się inspirację, nie należy się wynagrodzenie;
4. na utworze inspirowanym nie trzeba wymieniać twórcy i tytułu utworu pierwotnego, chyba że cytujemy utwór (lub jego urywek), z którego czerpiemy inspirację – wówczas stosujemy ogólne reguły cytowania, o czym niżej.

Dokładnie o rozróżnieniu między utworem inspirowanym a opracowaniem piszę w artykule:

http://www.eporady24.pl/opracowanie_cudzego_utworu_czy_tylko_inspiracja_,artykuly,17,57,669.html

Definicję utworu inspirowanego zawierał art. 3 § 4 poprzednio obowiązującej ustawy o prawie autorskim, który stanowił, iż jest to „utwór mający cechy samodzielnej twórczości, chociaż podnietę [pobudkę, inspirację] do niego dał cudzy utwór”. Autor tworzył dzieło zupełnie samodzielnie, wedle własnego pomysłu i koncepcji, a jedynie pewien impuls (ową podnietę) do stworzenia takiego dzieła (czy zamieszczenia w nim takiej treści) czerpał z utworu cudzego. Przy czym nie ma żadnych przeszkód, aby utwór, który jest inspiracją (lub jego fragment), był przytoczony, pod warunkiem spełnienia wymogów prawidłowego cytowania – np. ktoś polemizując z cudzym artykułem, przytacza jego znaczne fragmenty.

Opracowaniem natomiast jest taki utwór, który powstał w związku bądź też na bazie utworu pierwotnego. Z cudzego utworu bierzemy właśnie to, co w nim jest twórcze i oryginalne, i jedynie zmieniamy jego elementy, ale bardziej od strony formalnej – nie ingerujemy co do zasady w treść (aspekt merytoryczny). Zgodnie z art. 2 § 1 ustawy są to tłumaczenia, przeróbki, adaptacje, ale także inne sposoby ingerencji niewymienione w przepisie, jak np. przeniesienie na inną technikę artystyczną, streszczenie, dramatyzacja powieści, inscenizacja dramatu, aranżacja muzyczna czy antologia. Związek pomiędzy utworem pierwotnym a opracowaniem jest zatem na tyle istotny, że w pewnym zakresie wkracza w sferę osobistych i majątkowych praw autora dzieła pierwotnego.

Przykład: tłumaczenie cudzego utworu jest opracowaniem. Polemika (o ile jest twórcza) z cudzym utworem (chociażby ten utwór i jego fragmenty były wprost przytaczane) jest inspiracją.

Na temat tego rozróżnienia wypowiedział się też Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 02.04.1971 r., sygn. akt I CR 23/71 – „granice swobodnego korzystania dzieła chronionego prawem autorskim określa art. 3 § 4 ustawy z 10.07.1952 r. Inspirowany (z podniety cudzego utworu powstały) utwór tylko wtedy nie stanowi dzieła zależnego (przeróbki utworu cudzego), gdy „ma cechy samodzielnej twórczości), w tym znaczeniu, że jest na równi z utworem inspirującym dziełem oryginalnym. Oryginalność dzieła inspirowanego nie wyłącza skorzystania z tematu dzieła inspirującego, ujęcie tego tematu musi być jednak własnym, indywidualnym ujęciem autora (możliwym także przy pokrewieństwie tematycznego schematu). Brak takiego ujęcia, mimo że nowy utwór nie stanowi nawet przeróbki, pozbawia utwór inspirowany cechy oryginalności. Może to prowadzić do naruszenia osobistych i majątkowych praw autorskich autora dzieła inspirującego”.

Oczywiście rozstrzygnięcie, czy utwór jest opracowaniem, czy jedynie inspiracją, należy do sądu (w razie sporu), niemniej w przypadku Pani testów są one raczej utworami inspirowanymi. Po pierwsze, samo ułożenie testu wymaga wysiłku intelektualnego. Po drugie, zwrócić należy uwagę na zasadniczą odmienność celów  przytaczanego tekstu oraz formułowanych pytań. Celem wiersza czy powieści jest dostarczanie czytelnikowi przyjemności z lektury; wrażeń intelektualno-estetycznych. Celem testu jest sprawdzenie wiedzy ucznia, motywowanie go do myślenia, nauka analizy utworów. Jest oczywiste, że bez przytaczania fragmentów cudzych utworów analiza tych utworów byłaby po prostu niemożliwa. Po trzecie, utwór przytaczany jest jedynie pewnym „narzędziem” do pracy, pewną bazą, na podstawie której budowane są pytania testowe czy pytania otwarte. Znamienne jest to, iż wybór takiego czy innego rodzaju tekstu nie jest w żaden sposób wymuszony. Po czwarte, test tworzy Pani zupełnie samodzielnie, wedle własnego pomysłu, koncepcji. Przytaczany fragment książki czy wiersz stanowi jednie ową „podnietę” do stworzenia testu.

Jak już wskazałem, w utworze inspirowanym może znaleźć się fragment utworu, z którego czerpie się inspirację. Jest to dopuszczalne – Pani, układając pytania do fragmentu tekstu, musi przecież ten tekst przytoczyć. Należy jednak przestrzegać reguł prawidłowego cytowania.

Dla rozstrzygnięcia Pani problemu istotne jest przytoczenie dwóch przepisów prawa autorskiego.

Zgodnie z art. 29 ust. 1 „wolno przytaczać w utworach stanowiących samoistną całość urywki rozpowszechnionych utworów lub drobne utwory w całości, w zakresie uzasadnionym wyjaśnianiem, analizą krytyczną, nauczaniem lub prawami gatunku twórczości”.

Jest to tzw. prawo cytatu. Cytat – o ile zachowania się wszelkie reguły prawidłowego cytowania:

1. nie wymaga zgody właściciela praw autorskich do utworu przytaczanego;
2. dozwolony jest w każdym utworze, również w utworze, którego publikacja ma służyć celom zarobkowym;
3. właścicielowi praw autorskich do utworu przytaczanego nie przysługuje wynagrodzenie;
4. właściciel praw autorskich do utworu przytaczanego nie może w żaden sposób sprzeciwić się cytowaniu jego utworu.

Zgodnie z art. 29 ust. 2 i 2¹ wolno w celach dydaktycznych i naukowych zamieszczać rozpowszechnione drobne utwory lub fragmenty większych utworów w:

• podręcznikach;
• wypisach;
• antologiach.

W takim wypadu mamy do czynienia z tzw. cytatem odpłatnym, który:

• Nie wymaga zgody właściciela praw autorskich do utworu przytaczanego.
• Dozwolony jest w każdym utworze, również w utworze, którego publikacja ma służyć celom zarobkowym.

Właścicielowi praw autorskich do utworu przytaczanego w takim przypadku przysługuje wynagrodzenie (art. 29 § 3).

Osoba, która cytuje w ten sposób i nie płaci wynagrodzenia – nie narusza praw autorskich twórcy, narusza natomiast jego prawo do wynagrodzenia. Takiej osobie przysługuje roszczenie o wynagrodzenie, a nie ogólne roszczenia z tytułu naruszenia autorskich praw majątkowych. W szczególności właściciel nie może sprzeciwić się cytowaniu jego utworu (co nie uchybia w niczym jego prawu do wynagrodzenia

Oczywiście pojawia się pytanie, do którego z przypadków zakwalifikować przytaczanie źródeł w testach i formułowanie pytań. Ma to podstawowe znaczenie w Pani sprawie, bo jeśli mieści się to w ramach cytatu nieodpłatnego, to nie musi Pani płacić właścicielom prawa autorskich (lub organizacjom zbiorowego zarządzania nimi). Jeśli zakwalifikujemy to jako przypadek z art. 29 § 2, to w tym wypadku musi Pani zapłacić właścicielom praw autorskich wynagrodzenie.

Zacznijmy od różnic między cytatem nieodpłatnym a odpłatnym (proszę porównać brzmienie obu przepisów):

1. Cytat nieodpłatny może mieć miejsce tylko w utworze stanowiącym samoistną całość, zaś cytat odpłatny – w każdym utworze.
2. W przypadku cytatu nieodpłatnego można przytaczać jedynie urywki rozpowszechnionych utworów, zaś w przypadku cytatu odpłatnego przytaczać można fragmenty rozpowszechnionych utworów (fragment to coś więcej niż urywek). Natomiast w każdym przypadku wolno przytaczać w całości drobne utwory (choć brak w § 2 takiego sformułowania, co jest jednak wynikiem niezbyt fortunnego sformułowania przepisów).
3. W przypadku cytatu nieodpłatnego przytaczanie musi być uzasadnione wyjaśnieniem, analizą krytyczną, nauczaniem lub prawami gatunku twórczości. Nie ma takiego wymogu przy cytacie odpłatnym.

Wszystkie te wymogi muszą być spełnione łącznie. Brak spełnienia któregokolwiek z nich wyklucza cytat nieodpłatny.

Cytat nieodpłatny jest dozwolony tylko w utworze stanowiącym samoistną całość. Utwór stanowiący samoistną całość to coś innego niż utwór samoistny. Utwór inspirowany też może być utworem stanowiącym samoistną całość. Oznacza to, że dzieło, w którego ramach umieszcza się cytat z cudzej twórczości, musi być samodzielnym, stanowiącym przedmiot prawa autorskiego utworem. Celem prawa cytatu jest bowiem stworzenie swobody twórczej w dziedzinie analizy i krytyki naukowej oraz wypowiedzi artystycznej. Jeśli nie ma własnej twórczości, to brak jest również uzasadnienia ograniczania cudzych praw autorskich (E. Traple, w: J. Barta i in., Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Komentarz, Dom wydawniczy ABC, 2001, źródło: LEX, Komentarz do art. 29, Nb 3).

Pani test – jak wskazano – spełnia warunek „utworu stanowiącego samoistną całość”. Inaczej ma się rzecz w wypadku np. suchego wyboru źródeł do nauki (np. przed maturą) bez jakiegokolwiek komentarza. W takim przypadku brak bowiem przesłanki twórczości. Również nie jest „utworem stanowiącym samoistną całość” krótkie podsumowanie do całego cudzego artykułu.

Fragment a urywek. W przypadku cytatu nieodpłatnego wolno przytaczać jedynie urywki cudzych utworów, natomiast w przypadku cytatu odpłatnego fragmenty większych utworów. W obu wypadkach wolno przytaczać w całości drobne utwory. Jaka jest różnica między fragmentem a urywkiem? Odpowiedzi na to pytanie należy udzielić z uwzględnieniem trzeciego warunku, a więc zakresu uzasadnionego wyjaśnianiem, analizą krytyczną, nauczaniem lub prawami gatunku twórczości.

„Zasadnicza różnica między dozwolonym i nieodpłatnym cytatem, uregulowanym w art. 29 ust. 1, a umieszczeniem drobnego utworu lub fragmentu większego utworu w podręczniku lub wypisach, traktowanym w art. 29 ust. 2 jako użytek dozwolony, lecz odpłatny, polega na tym, że cytat musi być ściśle powiązany z własną twórczością cytującego, stanowić dodatkowy dowód przytaczanych twierdzeń lub poszerzenie własnej argumentacji. W przypadku antologii lub umieszczenia fragmentów albo drobnych utworów w aneksie do podręcznika wspomniany wyżej związek nie musi występować. Cytat z cudzej twórczości, nawet dość obszerny, jest także dopuszczalny w przypadku dokonywania analizy krytycznej. Odbiorca takiej analizy musi bowiem wcześniej zapoznać się dość dokładnie z analizowanym dziełem lub jego fragmentem, żeby zrozumieć jego krytykę” (E. Traple, dzieło cytowane, Nb 4).

Skoro zatem dopuszczalny jest nawet obszerny cytat z cudzej twórczości w przypadku dokonania analizy krytycznej, to tym bardziej dopuszczalne jest przytoczenie fragmentu cudzego dzieła w celu dokonania jego analizy leksykalnej, gramatycznej czy budowania na jego podstawie pytań. Jak już pisałem wcześniej – bez dosłownego przytoczenia cudzego tekstu uczeń nie byłby po prostu w stanie dokonać jego analizy językowej.

Również w art. 29 § 1 ustawy mowa jest o „prawach gatunku twórczości”. Oznacza to, że posługiwanie się cytatem dozwolone jest w przypadku samodzielnej twórczości nawiązującej w sposób jednoznaczny do cudzego dzieła (np. działalność parodystyczna, kabaretowa, karykatura polityczna). Chodzi tu o takie gatunki twórczości, gdzie działalność bez wyraźnego nawiązania do cudzej twórczości byłaby zupełnie niemożliwa. Oczywiście również tutaj zakres cytowania musi pozostawać w ścisłym związku z celem, jakiemu służy.

Podsumowując – budowanie testów na bazie fragmentów cudzych utworów lub całości drobnych utworów należy uznać za dopuszczalne, bez pytania o zgodę właściciela praw autorskich do tychże utworów i bez wynagrodzenia, o ile:

1. test ten nosi znamiona utworu,
2. powstał jako wynik samodzielnej, twórczej pracy autora testu,
3. przytaczany cudzy tekst jest jedynie narzędziem, bazą, na podstawie której tworzone są pytania,
4. pytania oprócz tego, że w sposób jednoznaczny nawiązują do testu, powinny mieć także charakter pytań otwartych,
5. są spełnione wszelkie warunki prawidłowego cytowania (podstawowe – wiążące się z tym konkretnym problemem – zostały szczegółowo opisane, natomiast o warunkach formalnych piszę w tym artykule http://www.eporady24.pl/rozwazania_o_cytowaniu_utworow_literackich,artykuly,4,57,643.html, proszę się z nim zapoznać, ponieważ nie chciałbym przytaczać tu całych jego fragmentów, skupiłem się bowiem na rozwiązaniu konkretnego problemu).