Transseksualizm a ustawa o aktach stanu cywilnego

Transseksualizm oznacza rozbieżność między poczuciem psychicznym płci a budową morfologiczno-biologiczną ciała. Osoba, odczuwająca w ten sposób, ma prawidłowo zbudowane narządy płciowe i prawidłowo funkcjonuje u niej układ endokrynny. Dlatego transseksualizm to problem psychicznego odczuwania własnej płci przeciwnej do cielesnej. Transseksualista czuje się mężczyzną uwięzionym w ciele kobiety, i odwrotnie. Ludzie tacy odczuwają wstręt do własnego ciała, które jest dla nich ciałem obcym, zniekształconym przez naturę. Dążenia transseksualisty idą zatem w kierunku „odzyskania” własnego ciała, które pozostawałoby w zgodzie z jego psychiką¹.

Sposobem zaradzenia rozbieżnościom między płcią odczuwaną przez daną osobę a jej płcią cielesną jest korekcja płci, którą wykonuje się metodami chirurgicznymi przy wsparciu farmakoterapii, głównie hormonalnej. Zabieg taki jest jedyną metodą na usunięcie odczuwanego wstrętu do własnego ciała i dostosowanie fizycznego wyglądu człowieka do odczuwanej płci. Właśnie to dążenie do zmiany płci i chęć prawnego usankcjonowania tej zmiany odróżnia transseksualistów od transwestytów, którzy z reguły nie są zainteresowani żadną pomocą lekarską.

W doktrynie wielokrotnie wyrażono już pogląd, iż dopuszczalne jest w procesie ustalenie płci transseksualisty. W konsekwencji zaszła potrzeba wypracowania jednolitego trybu postępowania przy podejmowaniu decyzji co do adaptujących operacji chirurgicznych. W rezultacie stworzono następujące zasady:

1. uzyskanie skierowania z Zakładu Seksuologii i Patologii Więzi Międzyludzkich w Warszawie;
2. odbycie 2-letniej kuracji hormonalnej połączonej z obserwacją;
3. sprostowanie aktu urodzenia;
4. wykonanie zabiegu².

Osoba ubiegająca się o zmianę płci znajduje się zatem co najmniej przez dwa lata pod obserwacją psychologiczną. Dana tożsamość seksualna musi się utrzymywać stale i nie może być przejawem innego zaburzenia psychicznego. W tym celu bada się pacjenta pod różnym kątem, tj. schizofrenii, transwestytyzmu oraz nieprawidłowości interseksualnych (genetycznych lub chromosomalnych).

Po postawieniu diagnozy można ubiegać się o rozpoczęcie procesu zmiany płci, który kończy decyzja sądu o zmianie tożsamości. Jeżeli sąd ustali w postępowaniu, że nastąpiła zmiana płci, co zawrze w swoim orzeczeniu, to możliwe jest ujawnienie tej okoliczności w akcie stanu cywilnego w postaci tzw. wzmianki dodatkowej. Co więcej, jeżeli zmiana płci została odnotowana w akcie urodzenia, transseksualista będzie mógł ważnie wstąpić w związek małżeński. A contrario (przeciwnie), nie będzie mógł tego ważnie uczynić transseksualista, wobec którego nie zapadło orzeczenie o zmianie płci i którego akt urodzenia nie zawiera stosownej wzmianki. Zabieg chirurgiczny jest możliwy jedynie po uzyskaniu orzeczenia sądowego o zmianie płci³.

Transseksualista, po uzyskaniu orzeczenia o ustalenie płci, występuje z wnioskiem do kierownika urzędu stanu cywilnego o wpisanie wzmianki dodatkowej w trybie art. 21 ustawy z dnia 29.09.1986 r. Prawo o aktach stanu cywilnego (Dz. U. Nr 36, z 1986 poz. 296 z późn. zm). Może też zwrócić się do kierownika usc o zmianę nazwiska, dołączając do wniosku odpis skrócony aktu urodzenia, orzeczenie sądu o zmianie płci oraz odpis zupełny aktu urodzenia, uwzględniający wzmiankę dodatkową. Kierownik wydaje decyzję w trybie ustawy o zmianie imion i nazwisk, w której zmienia imię, bądź imię i nazwisko wnioskodawcy, zgodnie z jego wnioskiem. Zawiadomienie o zmianie imienia lub nazwiska jest wysyłane m.in. do ewidencji ludności miejsca zameldowania wnioskodawcy. Transseksualista występuje o wymianę dowodu osobistego, a po jego otrzymaniu zmienia wszystkie pozostałe dokumenty⁴. Uregulowania te wydają się być zatem zgodne ze standardami międzynarodowymi.

Transseksualizm znajduje ochronę w ramach art. 8 i 14 Konwencji europejskiej, to jest prawa do życia prywatnego i zakazu dyskryminacji. Odpowiednikiem wymienionych artykułów Konwencji są art. 32 i 47 Konstytucji RP, które zapewniają każdemu prawo do ochrony prawnej życia prywatnego, możliwość decydowania o swoim życiu osobistym oraz zakazują dyskryminacji z jakiejkolwiek przyczyny.

Fakt zmiany płci transseksualisty rejestruje się w akcie urodzenia w postaci wzmianki dodatkowej. Stąd też Europejski Trybunał Praw Człowieka w sprawie B. przeciwko Francji podkreślił, że zagadnienie transseksualizmu i wynikające z niego sytuacje prawne są wyjątkowo skomplikowane, m.in. rektyfikacja (sprostowanie) dokumentów stanu cywilnego, możliwość wyboru innego imienia, poufność dokumentów i informacji wzmiankujących o tej zmianie. W tej sprawie nie ma wypracowanego wspólnego standardu wśród państw członkowskich Rady Europy. Jednakże Trybunał uznał za dopuszczalne uaktualnienie dokumentów tożsamości w taki sposób, by odzwierciedlały obecne położenie zainteresowanego. Operacja pociąga za sobą nieodwracalne usunięcie zewnętrznych oznak oryginalnej płci i fakt ten jest wystarczająco ważny, by był wzięty pod uwagę, wespół z innymi czynnikami, w związku z art. 8 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka⁵. Zdaniem Trybunału fakt, że we Francji większość oficjalnych dokumentów wskazuje na płeć, możliwość odzwierciedlenia zmiany płci w dokumentach tożsamości jest tym bardziej pożądana.

-----------------------------

1. K. Gładych, Odzwierciedlenie transseksualizmu w polskim akcie urodzenia, Technika i USC nr 1 (26) I kwartał 2001, s. 11.
2. J. Warylewski, O duszy uwięzionej w obcym ciele. Dopuszczalność chirurgicznej zmiany płci w świetle prawa karnego, Gazeta Sądowa 2000, nr 7-8, s. 56-60.
3. Ibidem.
4. K. Gładych, op. cit., s. 14.
5. Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie B. przeciwko Francji z dnia 25.03.1992 r., ser. A, t. 232-C, s. 17-25, pkt 55 [w:] Orzecznictwo Strasburskie, Tom II, op. cit., s. 551.

Stan prawny obowiązujący na dzień 05.06.2008