Substrat zachowku

Przyjmijmy, że teściowa podaruje swojej córce (tj. Pana żonie) udział w nieruchomości. Jeżeli teściowa zmarłaby przed swoim mężem, to będzie miał on prawo do zachowku. Darowizna udziałów będzie podlegać zaliczeniu na tzw. substrat zachowku.

Substratem zachowku jest czysta wartość spadku – tj. różnica pomiędzy stanem czynnym spadku, czyli wartością wszystkich praw należących do spadku, według ich stanu z chwili otwarcia spadku, i cen z chwili orzekania o zachowku, a stanem biernym spadku, czyli sumą długów spadkowych – powiększona o dokonane przez spadkodawcę darowizny (art. 993 Kodeksu cywilnego).

Teoretycznie osoba wydziedziczona zostaje pozbawiona również prawa do zachowku. Mam jednak wątpliwości, czy teściowa wydziedziczyła męża w sposób skuteczny. Kwestię wydziedziczenia reguluje art. 1008 Kodeksu cywilnego, wskazując, z jakich powodów spadkodawca może wydziedziczyć osobę z kręgu spadkobierców ustawowych.

„Art. 1008. Spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (wydziedziczenie), jeżeli uprawniony do zachowku:

1) wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;

2) dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;

3) uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych”.

Spadkobierca nie może zostać pozbawiony prawa do zachowku z dowolnej przyczyny. Może to być jedynie przyczyna wyszczególniona w art. 1008 Kodeksu cywilnego. Wydziedziczenie może nastąpić wówczas, gdy uprawniony do zachowku, wbrew woli spadkodawcy, postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego (np. uporczywie nadużywa alkoholu) albo dopuścił się względem spadkodawcy bądź jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci.

Uzasadnionym powodem pozbawienia skutecznie prawa do zachowku jest też uporczywe niedopełnianie względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych. Chodzi tutaj na przykład o odmowę sprawowania opieki nad spadkodawcą, której wymaga on z powodu wieku albo złego stanu zdrowia. Natomiast z innych przyczyn nie może dojść do skutecznego wydziedziczenia.

Gdyby zaś w testamencie nie została podana skuteczna przyczyna wydziedziczenia lub przyczyna podana nie kwalifikowałaby się, mając na uwadze treść art. 1008 Kodeksu cywilnego, to wówczas spadkobierca nie ma wprawdzie prawa do spadku, ale może wystąpić z roszczeniem o zachowek.

Mam wątpliwości, czy brak przyczynienia się do powstania majątku stanowi przesłankę odpowiadającą wymogom z art. 1008 Kodeksu cywilnego.

Gdy teściowa sprzeda udział w nieruchomości, jej mąż nie będzie miał żadnych roszczeń z tego tytułu. W tej sytuacji wartość udziału nie będzie podlegać zaliczeniu na substrat zachowku.

Jeżeli chodzi o nabycie własności w drodze zasiedzenia, to istnieje taka możliwość. Można nabyć w drodze zasiedzenia prawa własności całej nieruchomości, jak również udziału w prawie własności. Do zasiedzenia prowadzi jednak tylko tzw. posiadanie samoistne, tj. gdy dana osoba włada nieruchomością jak właściciel, z wyłączeniem innych osób. Jeżeli Pana córka będzie remontowała dom, a Pana żona będzie płacić podatki od nieruchomości, nie bardzo widzę, w jaki sposób mąż teściowej mógłby wykazać, że samodzielnie władał nieruchomością lub jej częścią.

Problem ze sprzedażą jest taki, że teoretycznie Pana żona powinna zapłacić matce za ten udział, a cena sprzedaży wejdzie do masy spadkowej i w ten sposób powiększy substrat zachowku. Jeżeli nie zapłaci, cena będzie wierzytelnością, która po śmierci teściowej będzie stanowiła wierzytelność masy spadkowej. Przy założeniu, że mąż teściowej nie został skutecznie wydziedziczony i ma prawo do zachowku, będzie żądał zaliczenia wierzytelności na substrat zachowku.

Trzecią możliwością jest przeniesienie udziału na podstawie umowy dożywocia. Umowa ta jest uregulowana w art. 908 i następnych Kodeksu cywilnego.

„Art. 908. § 1. Jeżeli w zamian za przeniesienie własności nieruchomości nabywca zobowiązał się zapewnić zbywcy dożywotnie utrzymanie (umowa o dożywocie), powinien on, w braku odmiennej umowy, przyjąć zbywcę jako domownika, dostarczać mu wyżywienia, ubrania, mieszkania, światła i opału, zapewnić mu odpowiednią pomoc i pielęgnowanie w chorobie oraz sprawić mu własnym kosztem pogrzeb odpowiadający zwyczajom miejscowym”.

Umowa dożywocia nie ma charakteru darowizny, a tym samym wartość udziału w nieruchomości w ten sposób przeniesiona nie jest zaliczana na substrat zachowku.

Zgodnie z art. 908 § 3 Kodeksu cywilnego dożywocie można zastrzec także na rzecz osoby bliskiej zbywcy nieruchomości, co pozwoliłoby Pana teściowej zabezpieczyć jej męża.