Spadek po obywatelu polsko-niemieckim – odrzucenie spadku za granicą i przyjęcie spadku w Polsce

Nie dziwię się, że miała Pani problem z uzyskaniem jednoznacznej odpowiedzi na Pani pytanie, gdyż wchodzą tu w grę przepisy prawa polskiego, niemieckiego oraz konwencji międzynarodowych.

Odpowiadając na Pani pierwsze pytanie: nie ma przepisów międzynarodowych, które regulowałyby tę kwestię w sposób jednoznaczny, gdyż sprawy spadkowe są wyłączone z zakresu obowiązywania Konwencji z Lugano z 16 września 1988 r. o jurysdykcji i wykonywaniu orzeczeń sądowych, cywilnych i handlowych, stąd do tych spraw nie stosuje się zasady uznawania z mocy samego prawa orzeczeń wydanych w innym państwie, będącym stroną Konwencji (stroną tej konwencji jest i Polska i Niemcy). Oznacza to, iż w tych sprawach mają zastosowanie przepisy polskich ustaw: Kodeksu cywilnego i Kodeksu postępowania cywilnego oraz ustaw niemieckich.

Zgodnie z treścią przepisów art. 1102 oraz art. 1108 Kodeksu postępowania cywilnego do wyłącznej jurysdykcji sądów polskich należą sprawy o prawa rzeczowe (np. własności, służebności, użytkowania) i o posiadanie nieruchomości położonej w Polsce, jak również ze stosunku najmu lub dzierżawy takiej nieruchomości, z wyjątkiem spraw o czynsz. Do katalogu tych spraw należy zatem również sprawa o nabycie spadku, zarówno po obywatelu polskim, jak i po cudzoziemcu, który był właścicielem nieruchomości położonej w Polsce. Będzie ona rozpatrywana przez sądy polskie. Tylko orzeczenie polskiego sądu w takich sprawach daje podstawę do wystąpienia z wnioskiem o wpis do księgi wieczystej w celu zmiany właściciela nieruchomości. Według ogólnych zasad zawartych w przepisie art. 628 Kodeksu postępowania cywilnego do rozpoznania takiego wniosku wyłącznie właściwy jest sąd ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy (osoby zmarłej), a jeżeli nie da się go ustalić w Polsce, wówczas sąd miejsca, w którym znajduje się majątek spadkowy lub jego część (sąd spadku).

Orzeczenie sądu zagranicznego o stwierdzeniu nabycia spadku może być uznane w Polsce jedynie w zakresie majątku spadkowego znajdującego się za granicą (postanowienie Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 22 listopada 2002 r., I ACa 462/02). Analogicznie zrzeczenie się spadku dokonane w Niemczech będzie obowiązywało tylko na terenie Niemiec w stosunku do majątku tam pozostawionego przez Pani mamę.

Powyższe jest wyjątkiem od reguły, gdyż stwierdzenie nabycia spadku zgodnie z przepisami powinno dotyczyć całego spadku. Ograniczenie tej reguły obowiązującej w polskim prawie spadkowym ma miejsce wówczas, gdy nie da się jej pogodzić z inną zasadą, także bezwzględnie obowiązującą. W takim przypadku pierwszeństwo należy dać zasadzie silniejszej. W uchwale z 2 kwietnia 1982 r. (III CZP 8/82, OSNCP 1982/10, poz. 142) Sąd Najwyższy stwierdził, że silniejszą od zasady, że stwierdzenie nabycia spadku powinno dotyczyć całego spadku, jest zasada, że sądy polskie mogą orzekać jedynie w granicach jurysdykcji krajowej. W takiej sytuacji, gdy jurysdykcja sądu polskiego obejmuje jedynie część majątku spadkowego spadkodawcy zmarłego za granicą, a mianowicie nieruchomości położonej w Polsce, sąd polski ogranicza rozstrzygnięcie nabycia spadku do tej części majątku spadkowego.

Również sprawa o stwierdzenie nabycia spadku po cudzoziemcy (jeśli spadkodawca nie miałby obywatelstwa polskiego), w zakresie wchodzących do spadku praw rzeczowych na terenie Polski, podlega wyłącznej jurysdykcji sądów polskich (tak postanowienie Sądu Najwyższego z 9 sierpnia 2000 r., I CKN 804/00).

Zgodnie z przepisem art. 1015 Kodeksu cywilnego oświadczenie o prostym przyjęciu lub odrzuceniu spadku może być złożone w ciągu 6 miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania.

Sąd spadku wydaje postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku po przeprowadzeniu rozprawy, na którą wzywa wnioskodawcę oraz osoby mogące wchodzić w rachubę jako spadkobiercy ustawowi i testamentowi.

Jeśli w chwili śmierci spadkodawca posiadał podwójne obywatelstwo, czyli był między innymi obywatelem polskim, wówczas zgodnie z przepisem art. 1108 K.p.c. sprawy spadkowe należą do jurysdykcji krajowej, tzn. sprawa o stwierdzenie nabycia spadku może być przeprowadzona przed sądem polskim, niezależnie od składników masy spadkowej. Jednak jeśli w skład majątku spadkowego wchodzi nieruchomość położona w Polsce, to sprawa o nabycie spadku musi zostać przeprowadzona przed polskim sądem. Czyli nawet mając orzeczenie o nabyciu spadku z Niemiec, musiałaby Pani wszcząć procedurę o stwierdzenie nabycia spadku po Pani mamie przed polskim sądem, aby to nabycie było skuteczne na gruncie prawa polskiego i aby stała się Pani spadkobierczynią mieszkania położonego w Polsce.

Jeśli zaś śmierć obywatela polskiego nastąpiła w Polsce, to – niezależnie od tego, czy zmarły posiadał również inne obywatelstwo – jurysdykcja krajowa jest wyłączna, a zatem sprawa o nabycie spadku musi toczyć się przed sądem polskim.

W związku z powyższym, ponieważ nie ma prostego uznawania, a tym bardziej przesyłania orzeczeń sądowych pomiędzy państwami, może Pani zgodnie z prawem odrzucić spadek po mamie w Niemczech co do składników majątku znajdujących się na terenie Niemiec i przyjąć spadek w Polsce co do składników majątku znajdujących się na terenie Polski.