Służebność drogi koniecznej

Kiedy można ustanowić służebność drogi koniecznej?

Służebność drogi koniecznej jest uregulowana w art. 145 Kodeksu cywilnego. W dalszej kolejności do służebności tej stosuje się również ogólne przepisy o prawach rzeczowych ograniczonych (art. 244-251 K.c.) oraz przepisy o służebnościach (art. 285-305 K.c.). W praktyce służebność drogi koniecznej jest bodaj najczęściej występującą postacią służebności obok służebności mieszkania. Wszak swobodny dostęp do nieruchomości jest w sposób zupełnie oczywisty koniecznym warunkiem korzystania z niej zgodnie z przeznaczeniem oraz racjonalnego prowadzenia gospodarki.

Zgodnie z przywołanym art. 145 Kodeksu cywilnego, jeżeli nieruchomość nie ma odpowiedniego dostępu do:

1. drogi publicznej lub
2. należących do tej nieruchomości budynków gospodarskich
   – właściciel może żądać od właścicieli gruntów sąsiednich ustanowienia za wynagrodzeniem potrzebnej służebności drogowej (droga konieczna).

Pojęcie drogi publicznej

Pojęcie drogi publicznej zdefiniowane jest w ustawie z 21 marca 1985 r. o drogach publicznych. Zgodnie z art. 2 tej ustawy, drogami publicznymi są drogi: krajowe, wojewódzkie, powiatowe i gminne. Drogi niezaliczone do żadnej z tych kategorii, w szczególności drogi dojazdowe do gruntów rolnych i leśnych, do obiektów użytkowanych przez przedsiębiorców oraz pętle autobusowe, są drogami wewnętrznymi. Droga konieczna, jak wynika z art. 145 K.c., powinna zapewniać dostęp nieruchomości „izolowanej” do drogi publicznej, nie zaś do którejkolwiek z postaci dróg wewnętrznych.

Pojęcie budynków gospodarskich

Natomiast pojęcie budynków gospodarskich należy interpretować zgodnie z potocznym rozumieniem tego zwrotu, z uwzględnieniem wszakże przepisów Prawa budowlanego, zgodnie z którymi budynkiem jest obiekt budowlany trwale związany z gruntem, wydzielony z przestrzeni za pomocą przegród budowlanych oraz posiadający fundamenty i dach (tak: Gniewek E. [w:] E. Gniewek, „Kodeks cywilny. Księga druga. Własność i inne prawa rzeczowe. Komentarz”, Zakamycze, 2001, komentarz do art. 145 Kodeksu cywilnego).

Artykuł 145 K.c. mówi co prawda wyraźnie tylko o uprawnieniu „właściciela” do żądania ustanowienia służebności drogi koniecznej. Należy jednak w tym miejscu doprecyzować, że roszczenie takie w rzeczywistości przysługuje:

1. nie tylko właścicielowi nieruchomości gruntowej, ale i budynkowej (tak Sąd Najwyższy w wyroku z 26 sierpnia 1980 r., II CR 258/80, OSNCP 7/81, poz. 128), a nadto
2. użytkownikom wieczystym, a nawet
3. posiadaczom samoistnym (w tym jednak wypadku służebność drogi koniecznej ma charakter osobisty
   – a zatem jest związana ściśle z osobą samoistnego posiadacza – gaśnie z jego śmiercią, a w razie zmiany samoistnego posiadacza wygasa, nie można bowiem przenosić uprawnienia do jej wykonywania.

Przebieg drogi koniecznej

Przebieg drogi koniecznej nie zależy od woli uprawnionego do żądania ustanowienia służebności. Przebieg ten uzależniono bowiem od obiektywnych przesłanek tj.:

1. obowiązku uwzględnienia potrzeb nieruchomości niemającej dostępu do drogi publicznej,
2. jak najmniejszego obciążenia gruntów, przez które droga ma prowadzić,
3. obowiązku uwzględnienia interesu społeczno-gospodarczego.

Odnosząc się do pierwszej z powyższych przesłanek – obowiązku uwzględnienia potrzeb nieruchomości niemającej dostępu do drogi publicznej – wspomnieć należy, że dostęp do drogi publicznej powinien mieć charakter trwały, prawnie zagwarantowany i niezależny od woli osób trzecich. Innymi słowy, dostęp do drogi publicznej dla nieruchomości „izolowanej”, oparty na uprzejmości osób trzecich niebędących właścicielami nieruchomości sąsiednich, czy nawet w oparciu o umowę obligacyjną (najem, dzierżawa czy użyczenie) osoby trzeciej z właścicielem nieruchomości sąsiedniej nie jest wystarczający i nie wyklucza możliwości dochodzenia przed sądem ustanowienia służebności drogi koniecznej (tak: Rudnicki St. [w:] Rudnicki St. „Najnowsze wydanie: Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga druga. Własność i inne prawa rzeczowe”, Warszawa 2009 Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis (wydanie IX), komentarz do art. 145 Kodeksu cywilnego). Co więcej, „w sytuacji gdy przejazd drogą, do której istnieje dostęp, przez znaczną część roku jest utrudniony lub niemożliwy ze względu na jej zły stan techniczny trzeba przyjąć, iż dostęp do drogi publicznej nie spełnia wymogów ustawowych” (tak uchwała Sądu Najwyższego – Izba Cywilna i Administracyjna z dnia 14 sierpnia 1985 r.; III CZP 44/85; OSNCP 1986 r. Nr 7-8 poz. 106).

Wytyczanie drogi koniecznej

W kontekście warunku oznaczonego numerem 2 warto wskazać, że w orzecznictwie sądowym wykluczone jest przeprowadzanie drogi koniecznej przez siedlisko nieruchomości obciążonej (tak: postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna i Administracyjna z dnia 13 lutego 1985 r.; III CRN 311/84; LexPolonica nr 350724).

W kontekście nakazu uwzględniania przy wytyczaniu drogi koniecznej interesu społeczno-gospodarczego orzecznictwo sądowe także wypracowało szereg wskazówek, w jaki sposób zapewnić poszanowanie tego interesu. W szczególności w orzeczeniu z dnia 20 lutego 1985 r., III CRN 364/85 (OSNCP 12/85, poz. 198) Sąd Najwyższy stwierdził, że „interesowi społeczno-gospodarczemu odpowiada ustanowienie służebności gruntowej o tyle, o ile zwiększenie użyteczności nieruchomości władnącej (izolowanej) przewyższa uszczerbek wynikły ze zmniejszenia użyteczności nieruchomości obciążonej. W tym właśnie sensie została podkreślona konieczność uwzględnienia interesu społeczno-gospodarczego przy przeprowadzeniu drogi koniecznej (art. 145 § 3 Kodeksu cywilnego)”.

Nie można zapominać, że stosownie do art. 145 § 1 K.c. właściciel nieruchomości izolowanej może żądać od właścicieli gruntów sąsiednich ustanowienia potrzebnej służebności drogowej „za wynagrodzeniem”. Wynagrodzenie takie:

1. należy się zasadniczo z tytułu samego tylko ustanowienia służebności drogi koniecznej i jest niezależne od szkody właściciela nieruchomości obciążonej, a nadto
2. z reguły (choć zdarzają się wyjątki) będzie świadczeniem jednorazowym.

Wynagrodzenie należne właścicielowi nieruchomości obciążonej z tytułu ustanowienia służebności drogi koniecznej

W nauce prawa dominuje stanowisko, że właściwym kryterium dla określenia przybliżonego wynagrodzenia należnego właścicielowi nieruchomości obciążonej z tytułu ustanowienia służebności drogi koniecznej jest rozmiar strat właściciela nieruchomości obciążonej, obejmujących uszczerbek rzeczywisty, a zwłaszcza utratę spodziewanych korzyści (tak: Gniewek E. [w:] E. Gniewek, „Kodeks cywilny. Księga druga. Własność i inne prawa rzeczowe. Komentarz”, Zakamycze, 2001, komentarz do art. 145 Kodeksu cywilnego). Konkretyzacją tej zasady jest sugestia określenia należnego wynagrodzenia jako iloczynu 25-krotnej wartości rocznej utraconych pożytków i dochodów. Alternatywnie jako podstawę wynagrodzenia można przyjąć wartość rynkową zajętego pasa gruntu (co zwłaszcza w postępowaniu sądowym może wiązać się z koniecznością powołania biegłego).

Jak może nastąpić ustanowienie drogi koniecznej?

Ustanowienie służebności drogi koniecznej może nastąpić w trybie umownym, gdy wobec żądania właściciela nieruchomości izolowanej właściciel obciążonej nieruchomości sąsiedniej zgodzi się na złożenie oświadczenia woli o ustanowieniu służebności na określonych warunkach. Warto pamiętać, że oświadczenie woli właściciela obciążonej nieruchomości sąsiedniej musi pod rygorem nieważności zostać złożone w formie aktu notarialnego (art. 245 § 2 K.c.).

W razie jednak braku takiej zgody ustanowienie służebności drogi koniecznej następuje w postępowaniu sądowym na mocy postanowienia wydanego przy zachowaniu ogólnych wymogów proceduralnych. Rozstrzygnięcie sądu o ustanowieniu drogi koniecznej z reguły będzie poprzedzone opinią biegłego geodety pozwalającą na zaprojektowanie drogi z uwzględnieniem potrzeb nieruchomości władnącej, przy najmniejszym obciążeniu nieruchomości służebnej. Każdorazowo pozytywne postanowienie sądu powinno orzekać o ustanowieniu służebności drogi koniecznej ze wskazaniem nieruchomości władnącej, nieruchomości obciążonej (nieruchomości obciążonych) i przebiegu wytyczonej drogi.

Poprzedni materiał

Następny materiał