Separacja w małżeństwie

Należy zwrócić uwagę na treść art. 611 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (w skrócie K.r.o.). Stanowi on:

„§ 1. Jeżeli między małżonkami nastąpił zupełny rozkład pożycia, każdy z małżonków może żądać, ażeby sąd orzekł separację”.

Z powyższego przepisu wynika, że każdy z małżonków może wystąpić z wnioskiem o separację. Można też złożyć wspólny zgodny wniosek.

Przy orzekaniu separacji w małżeństwie sąd ustala, czy jeden z małżonków ponosi winę rozkładu pożycia i – ewentualnie – który z nich. Jeżeli rozkład pożycia nastąpił wyłącznie z winy jednego z małżonków, sąd orzeka separację z winy tego małżonka. Jeżeli winni są oboje – sąd orzeka separację z winy obojga małżonków. Jeżeli brak jest w ogóle winy po stronie małżonków, sąd orzeka separację bez winy małżonków.

Warto zwrócić uwagę, że orzekając separację na podstawie zgodnego żądania małżonków, sąd nie orzeka o winie rozkładu pożycia. W tym wypadku następują skutki takie, jak gdyby żaden z małżonków nie ponosił winy.

Po orzeczeniu separacji bez winy żadnego z małżonków jak najbardziej można wnieść wniosek o rozwód z orzeczeniem o winie. Sąd będzie badał zasadność takiego wniosku w postępowaniu rozwodowym na podstawie dowodów przedstawionych przez strony. Jeśli sąd dojdzie do wniosku, że rozkład pożycia nastąpił wyłącznie z winy jednego z małżonków, to z pewnością orzeknie rozwód.

Jeśli chodzi o skutki prawne i faktyczne, separacja w małżeństwie generalnie jest zbliżona do konsekwencji związanych z orzeczeniem rozwodu. Jednak istotna różnica przejawia się w tym, że orzeczenie separacji nie jest jednoznaczne z zakończeniem małżeństwa, trwa ono nadal i żaden z małżonków nie może wstąpić w nowy związek małżeński. Ponadto między małżonkami istnieje nadal obowiązek wzajemnej pomocy, jeśli tego wymagają względy słuszności. Poprzez zwrot „względy słuszności” ustawodawca odsyła do norm społecznych, powszechnie akceptowanych przez społeczeństwo. Separacja może zostać w każdej chwili zniesiona.

Poza tym małżonek, który w związku z zamążpójściem bądź ożenkiem zmienił nazwisko, mimo orzeczenia separacji nie może powrócić do poprzedniego nazwiska.

Pozostałe skutki separacji w małżeństwie są zbieżne ze skutkami uzyskania wyroku rozwodowego.

Przede wszystkim między małżonkami nie istnieje już obowiązek dochowania wierności, wspólnego pożycia czy współdziałania dla dobra rodziny, którą przez swój związek założyli.

Małżonek, który znalazł się w niedostatku i nie został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia, może żądać od drugiego małżonka świadczenia alimentacyjnego w zakresie odpowiadającym jego usprawiedliwionym potrzebom oraz możliwościom zarobkowym i majątkowym zobowiązanego (tzw. zwykły obowiązek alimentacyjny).

W przypadku separacji aktualny pozostaje także tzw. rozszerzony obowiązek alimentacyjny małżonka wyłącznie winnego rozkładu pożycia. W przypadku, gdy orzeczona separacja pociąga za sobą istotne pogorszenie sytuacji materialnej małżonka niewinnego (nawet jeśli nie znajduje się on w niedostatku), może on żądać alimentów na siebie od małżonka, który został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia. Dlatego też jeśli jeden z małżonków jest ewidentnie winny rozkładu pożycia, małżonek niewinny może mieć interes w tym, by nie godzić się na orzekanie separacji bez ustalania winy. Przy ocenie, czy jednemu z małżonków przysługuje w stosunku do drugiego prawo żądania dostarczenia mu środków utrzymania, miarodajne jest wyłącznie orzeczenie o winie w wyroku. Jeżeli natomiast sąd zaniecha orzekania o winie ze względu na zgodne żądanie małżonków, uważa się, że żaden z nich nie ponosi winy za rozkład pożycia i w związku z tym rozszerzony obowiązek alimentacyjny nie znajdzie w tych przypadkach zastosowania.

Poza tym małżonek wyłącznie winny rozkładu pożycia nigdy nie może żądać dostarczenia mu od małżonka niewinnego środków utrzymania, nawet gdyby znalazł się on w trudnej sytuacji majątkowej (w niedostatku).

Kolejną konsekwencją orzeczenia separacji w małżeństwie jest powstanie rozdzielności majątkowej między małżonkami z chwilą uprawomocnienia się tego orzeczenia – oczywiście pod warunkiem że małżonkowie wcześniej już nie wyłączyli swojej wspólności majątkowej. Odtąd istnieją tylko majątki osobiste małżonków. W ich skład wchodzą rzeczy i prawa majątkowe, które należały wyłącznie do ich majątków osobistych, oraz udział w majątku wspólnym. Prawo wprowadza domniemanie, że udziały w majątku wspólnym małżonków są równe, zatem tylko wyjątkowo każdy z małżonków może żądać ustalenia nierównych udziałów. W celu fizycznego podziału rzeczy wspólnych i praw majątkowych należy wszcząć odrębne postępowanie o podział majątku. Wprawdzie przy okazji orzekania o separacji sąd może na żądanie małżonka dokonać równocześnie podziału majątku, o ile jednak nie spowoduje to przedłużenia postępowania. Toteż orzekając o separacji, sąd bardzo rzadko dokonuje jednocześnie podziału majątku między małżonkami.

Jeśli małżonkowie mają wspólne małoletnie dzieci, sąd orzekając o separacji, winien rozstrzygnąć także o władzy rodzicielskiej nad dziećmi obojga małżonków oraz określić, w jakiej wysokości każdy z małżonków jest obowiązany do ponoszenia kosztów utrzymania i wychowania dzieci. Sąd może powierzyć wykonywanie władzy jednemu z rodziców, ograniczając władzę rodzicielską drugiego do określonych obowiązków i uprawnień w stosunku do osoby dziecka. Jednakże może też powierzyć wykonywanie tej władzy jednemu, bez ograniczania władzy drugiego z rodziców, jeśli istnieją okoliczności, które dają gwarancję harmonijnego wychowywania dziecka przez obojga rodziców. Miejscem zamieszkania dziecka będzie każdorazowe miejsce pobytu tego rodzica, któremu sąd powierzył wykonywanie władzy rodzicielskiej.

Jeśli małżonkowie zajmują wspólne mieszkanie, w wyroku sąd musi orzec także o sposobie korzystania z niego, mając na względzie przede wszystkim potrzeby dzieci i małżonka, któremu powierza wykonywanie władzy rodzicielskiej.

Małżonkowie pozostający w separacji w razie śmierci nie mogą wzajemnie dziedziczyć po sobie. Oczywiście dotyczy to tylko dziedziczenia ustawowego. W testamencie oczywiście każdy z małżonków może powołać do dziedziczenia drugiego z nich, jeśli taka jest jego wola.

Natomiast na skutek separacji nie ustaje stosunek powinowactwa, czyli stosunek prawnorodzinny nawiązany między jednym małżonkiem a krewnymi drugiego małżonka. Mimo separacji rodzice jednego z małżonków pozostają zatem teściami drugiego z nich i odwrotnie.

Jeśli kobieta urodzi dziecko w czasie trwania separacji, nie działa domniemanie wskazujące na jej męża jako ojca dziecka. Tym samym z mocy samego urodzenia dziecka w czasie trwania małżeństwa mąż matki nie będzie automatycznie uznany przez prawo za ojca.

Przepisy stwarzające obowiązek alimentacyjny są normami bezwzględnie obowiązującymi. Zarówno obowiązek alimentacyjny, jak i odpowiadające mu prawo do świadczeń alimentacyjnych mają charakter ściśle osobisty.

Artykuł 138 K.r.o. przewiduje możliwość zawarcia umowy alimentacyjnej, jednakże przyjmuje się, że samo roszczenie alimentacyjne nie może być przedmiotem swobodnej decyzji strony – w szczególności zrzeczenia się tego prawa na przyszłość. U podłoża tej koncepcji leży troska o dobro uprawnionego, który z reguły w danym momencie jest stroną słabszą ekonomicznie.

Z powyższego wynika, że umowa o zrzeczeniu się alimentów przez strony będzie nieważna oraz sąd nie będzie brał jej pod uwagę przy ewentualnej sprawie o alimenty.