Opodatkowanie odszkodowań

Rodzaje odszkodowań

Odszkodowania możemy podzielić na:

1. ze względu na kryterium rodzaju szkody, która podlega naprawieniu:
1. odszkodowania za szkody na osobie – obejmujące w szerokim znaczeniu także zadośćuczynienie za doznaną krzywdę (uszczerbek psychiczny) oraz rentę z tytułu utraty zdolności do pracy czy zwiększonych wydatków;
2. odszkodowania za szkody na mieniu – np. odszkodowanie za uszkodzony samochód w wysokości równowartości kosztów naprawy;
2. ze względu na zdarzenie będące podstawą odpowiedzialności odszkodowawczej:
   1. odszkodowania przysługujące z tytułu wypadku komunikacyjnego;
   2. odszkodowania przysługujące z tytułu wypadku przy pracy;
   3. odszkodowania przysługujące z innego tytułu;
3. ze względu na związek odszkodowania z prowadzoną działalnością gospodarczą:
1. odszkodowania otrzymane bez związku z działalnością gospodarczą (np. odszkodowanie od sąsiada za zalewanie działki, na której postawiony jest dom);
2. odszkodowania otrzymane w związku z działalnością gospodarczą (np. odszkodowanie dla przedsiębiorcy od jego konkurenta za naruszanie praw autorskich czy patentu);
4. ze względu na tytuł prawny do wypłaty odszkodowania:
1. odszkodowania otrzymane na mocy wyroku sądowego lub ugody sądowej;
2. odszkodowania otrzymane na mocy ugody pozasądowej lub umowy.

Regulacja dotycząca opodatkowania odszkodowań jest dość skomplikowana.

Pierwszą zasadą jest to, iż odszkodowanie lub zadośćuczynienie jest wolne od podatku, jeśli otrzymane zostało na podstawie wyroku sądowego lub ugody sądowej, do wysokości określonej w tym wyroku lub tej ugodzie (art. 21 ust. 1 pkt 3b ustawy o PIT). Wyjątkowo podlegają opodatkowaniu odszkodowania lub zadośćuczynienia:

• otrzymane w związku z prowadzoną działalnością gospodarczą;
• dotyczące korzyści, które podatnik mógłby osiągnąć, gdyby mu szkody nie wyrządzono (tzw. lucrum cessans – utracone korzyści).

Przykład 1: Pan Kowalski jest właścicielem lokalu mieszkalnego. W wyniku zalania przez sąsiada mieszkającego nad nim poniósł on szkodę w wysokości 4000 zł (koszty malowania ścian, remontu itp.). Wystąpił z pozwem i sąd zasądził w wyroku odszkodowanie od sąsiada w wysokości 4000 zł. Lokal Pana Kowalskiego nie jest związany z jego działalnością gospodarczą. Pan Kowalski nie zapłaci podatku od odszkodowania.

Przykład 2: Pani Malinowska prowadzi działalność gospodarczą w zakresie fotografii. Któregoś dnia odkryła, iż w Internecie ktoś zamieścił bezprawnie jej zdjęcia. Pozwała naruszyciela do sądu i sąd zasądził z tytułu naruszenia praw autorskich odszkodowanie w wysokości 5000 zł oraz zadośćuczynienie w wysokości 3000 zł. Zarówno odszkodowanie jak i zadośćuczynienie będzie podlegać opodatkowaniu, ponieważ zostało otrzymane w związku z prowadzoną przez Panią Malinowską działalnością gospodarczą.

Druga zasada – odszkodowanie w postaci renty otrzymane na podstawie przepisów prawa cywilnego, w razie uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia przez poszkodowanego, który utracił całkowicie lub częściowo zdolność do pracy zarobkowej, albo jeżeli zwiększyły się jego potrzeby lub zmniejszyły widoki powodzenia na przyszłość jest zawsze wolne od podatku [art. 21 ust. 1 pkt 3c) ustawy o PIT]. Chodzi tutaj o rentę przyznawaną na podstawie art. 444 § 2 K.c.

Przykład 3: Pan Jan uległ wypadkowi komunikacyjnemu, w wyniku którego przez 6 miesięcy nie będzie mógł on pracować oraz będzie ponosił zwiększone wydatki w postaci kosztów dojazdu do lekarza, kosztów leków i rehabilitacji. Z tego tytułu została mu przyznana przez ubezpieczyciela renta w wysokości 2000 zł (ze względu na niezdolność do pracy zarobkowej) oraz 400 zł ze względu na zwiększone wydatki. Kwoty te będą wolne od podatku.

Trzecia zasada – kwoty otrzymane z tytułu ubezpieczeń majątkowych i osobowych są wolne od podatku, z wyjątkiem (art. 21 ust. 1 pkt 3d):

• odszkodowań za szkody dotyczące składników majątku związanych z prowadzoną działalnością gospodarczą lub prowadzeniem działów specjalnych produkcji rolnej;
• dochodu z tytułu inwestowania składki ubezpieczeniowej w związku z umową ubezpieczenia zawartą na podstawie przepisów o działalności kapitałowej (art. 24 ust. 15).

Przykład 4: Pani Halina wykupiła ubezpieczenie auto-casco samochodu, który nie jest związany z jej działalnością gospodarczą. Miała stłuczkę (z jej winy) i nastąpiło uszkodzenie pojazdu. Z tego tytułu otrzymała od swojego ubezpieczyciela odszkodowanie w wysokości 6000 zł. Odszkodowanie będzie wolne od podatku.

Przykład 5: Pan Antoni prowadzi działalność gospodarczą – sklep z kosmetykami. Wykupił on ubezpieczenie sklepu od kradzieży. W nocy do sklepu włamali się sprawcy i ukradli kosmetyki o wartości 5000 zł. Pan Antoni otrzymał ze swojego zakładu ubezpieczeń odszkodowanie w wysokości równowartości skradzionych towarów. Będzie ono podlegało opodatkowaniu, ponieważ dotyczy składników majątku związanych z prowadzoną działalnością gospodarczą.

Czwarta zasada – odszkodowania lub zadośćuczynienia są wolne od podatku, jeżeli ich wysokość lub zasady ustalania wynikają wprost z przepisów odrębnych ustaw lub przepisów wykonawczych wydanych na podstawie tych ustaw (art. 21 ust. 1 pkt 3 ustawy o PIT). Zgodnie z wyrokiem NSA z 28.06.2004 r. (FSK 196/04, POP 2005, z. 3, poz. 71) „za odszkodowania wypłacone na podstawie przepisów prawa należy uznać odszkodowania, których źródłem jest przepis prawa, niezależnie od tego, czy bezpośrednim tytułem okaże się decyzja organu państwa, wyrok sądu czy też umowa”. Chodzi tutaj o następujące odszkodowania i zadośćuczynienia:

• odsetki z tytułu nieterminowej wypłaty wynagrodzeń i świadczeń, o których mowa w art. 10 ust. 1 pkt 1 ustawy o PIT (np. rent, emerytur);
• odszkodowania wypłacone stosownie do przepisów o wywłaszczaniu nieruchomości oraz z tytułu sprzedaży nieruchomości w związku z realizacją przez nabywcę prawa pierwokupu, stosownie do przepisów ustawy z 21.08.1997 r. o gospodarce nieruchomościami;
• przychody uzyskane z tytułu odszkodowania przysługującego właścicielom, użytkownikom wieczystym lub osobie, której przysługuje prawo rzeczowe do nieruchomości, w związku z ograniczeniem sposobu korzystania z nieruchomości na podstawie art. 129 ustawy – Prawo ochrony środowiska;
• odszkodowania przysługujące na podstawie art. 36 ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym;
• świadczenia pieniężne przyznawane na podstawie ustawy z 31.05.1996 r. o świadczeniu pieniężnym przysługującym osobom deportowanym do pracy przymusowej oraz osadzonym w obozach pracy przez III Rzeszą i ZSRR;
• kwoty jednorazowej pomocy finansowej wypłacane ofiarom prześladowań hitlerowskich przez Fundację Polsko-Niemieckie Pojednanie;
• rekompensaty otrzymywane na podstawie postanowień ustawy z 20.12.1996 r. o zasadach realizacji przedpłat na samochody osobowe;
• wartość rekompensat pieniężnych na mocy przepisów ustawy z 06.03.1997 r. o zrekompensowaniu okresowego niepodwyższania płac w sferze budżetowej oraz utrat niektórych wzrostów lub dodatków do emerytur i rent (S. Moczko – Wdowczyk, K. Mucha: Podatek dochodowy od osób fizycznych, Komentarz, Warszawa 2005 – wydanie elektroniczne LEGALIS, komentarz do art. 21, Nb 16).

Jednakże podlegają opodatkowaniu:

• określone w prawie pracy odprawy i odszkodowania z tytułu skrócenia okresu wypowiedzenia umowy o pracę;
• odprawy pieniężne wypłacane na podstawie przepisów o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników;
• odprawy i odszkodowania z tytułu skrócenia okresu wypowiedzenia funkcjonariuszom pozostającym w stosunku służbowym;
• odszkodowania przyznane na podstawie przepisów o zakazie konkurencji;
• odszkodowania za szkody dotyczące składników majątku związanych z prowadzoną działalnością gospodarczą;
• odszkodowania za szkody dotyczące składników majątku związanych z prowadzeniem działów produkcji rolnej;
• odszkodowania wynikające z zawartych umów lub ugód, innych niż ugody sądowe. Ten przypadek występuje dość często. Jeśli źródłem obowiązku odszkodowawczego jest umowa (mamy więc do czynienia z odpowiedzialnością ex contractu), to wypłacone na jej podstawie odszkodowanie nie podlega zwolnieniu z PIT. Opinię taką podzielił m.in. WSA w Białymstoku w wyroku z 03.09.2010 r. (I SA/Bk 510/09). Podobnie ma się rzecz w przypadku, kiedy odszkodowanie wypłacone zostaje na podstawie ugody, niebędącej ugodą sądową (wyrok WSA w Szczecinie z 09.02.2011 r. I SA/Sz 904/10).

Ponadto, zawsze nie podlegają opodatkowaniu:

• odszkodowania lub zadośćuczynienia otrzymane na podstawie przepisów o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu państwa polskiego (art. 21 ust. 1 pkt 3a) ustawy o PIT);
• odszkodowania otrzymane na podstawie przepisów prawa geologicznego i górniczego (art. 21 ust. 1 pkt 3d) ustawy o PIT).

Opodatkowanie odsetek od odszkodowań i zadośćuczynień

W przypadku, gdy odszkodowania i zadośćuczynienia są zwolnione z podatku, powstaje pytanie, czy odsetki za opóźnienie w spełnieniu świadczenia odszkodowawczego również mogą być objęte tym zwolnieniem. Organy podatkowe niestety przyjmują, że takie odsetki nie korzystają z omawianego zwolnienia (interpretacja Dyrektora Izby Skarbowej w Łodzi z 12.10.2011 r), pogląd ten jest podzielany przez sądy administracyjne (wyrok WSA w Gliwicach z 03.03.2008 r. I SA/Gl 879/07). Sprawa jednak nie wydaje się jednoznacznie przesądzona.

Stan prawny obowiązujący na dzień 12.06.2012