Odpowiedzialność podmiotów zbiorowych

Problematykę będącą przedmiotem tego opracowania w przeważającej części reguluje ustawa z dnia 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (Dz. U. Nr 197 poz. 1661 z późn. zm.) – dalej zwana „ustawą”).

Postanowienia tej ustawy dotyczą podmiotów zbiorowych tzn. przedsiębiorców, z wyjątkiem osób fizycznych, w tym w szczególności firm funkcjonujących jako osoby prawne (np. spółki akcyjne i spółki z o.o.), stowarzyszeń oraz innych osób prawnych i jednostek organizacyjnych niemających osobowości prawnej, którym jednak odrębne przepisy przyznają zdolność prawną, z wyłączeniem Skarbu Państwa, jednostek samorządu terytorialnego i ich związków (art. 2 ustawy).

Każdy z wymienionych podmiotów zbiorowych może zostać pociągnięty do odpowiedzialności za wymienione w ustawie przestępstwa, popełnione przez osoby fizyczne związane z danym podmiotem. Krąg tych przestępstw zakreślony został bardzo szeroko i obejmuje m.in. przestępstwa podatkowe, celne, wynikające z przepisów regulujących publiczny obrót papierami wartościowymi oraz kwestie prawa autorskiego. Ponadto ustawie podlegają również niektóre przestępstwa określone w Kodeksie spółek handlowych i Kodeksie karnym. Szczegółowy katalog tych przestępstw określa bardzo rozbudowany art. 16 ustawy.

Zgodnie z przepisami ustawy na podmiot zbiorowy może być nałożona odpowiedzialność, w szczególności wówczas gdy:

1. Czyn zabroniony popełniony został przez osobę fizyczną, która działała w imieniu lub interesie podmiotu zbiorowego jako:
• członek zarządu spółki lub prokurent (lub inna osoba uprawniona do reprezentowania podmiotu zbiorowego),
• dyrektor główny księgowy, kierownik działu (lub inna osoba uprawniona do podejmowania decyzji lub wykonywania kontroli wewnętrznej w podmiocie zbiorowym),
• osoba przekraczająca swoje uprawnienia w zakresie reprezentacji podmiotu zbiorowego, podejmowania w jego imieniu decyzji lub wykonywania kontroli wewnętrznej (np. pracownik przekraczający granice udzielonego mu pełnomocnictwa lub zakresu zadań),
• przedsiębiorca, który bezpośrednio współdziałał z podmiotem zbiorowym w realizacji celu prawnie dopuszczalnego bądź też
• osoba działająca w interesie podmiotu zbiorowego za zgodą lub wiedzą osoby uprawnionej do jego reprezentowania (np. osoby, którym powierzono wykonywanie usług i prowadzenie dokumentacji księgowo-podatkowej, w tym biuro rachunkowe itp.).
2. Osoba ta popełniła przestępstwo objęte ww. katalogiem (art. 16 ustawy) i zostało ono stwierdzone prawomocnym orzeczeniem sądu lub innego uprawnionego organu, w szczególności w postaci:
• wyroku skazującego,
• orzeczenia o warunkowym umorzeniu postępowania, albo
• postanowienia o zezwoleniu na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności przez sprawcę.
3. Istnieje rzeczywista lub potencjalna korzyść podmiotu zbiorowego wynikająca z popełnionego przez osobę fizyczną przestępstwa, tj. jeżeli podmiot zbiorowy uzyskał lub mógł uzyskać korzyści z takich czynów, co w szczególności może mieć postać:
• korzyści z tytułu nieuiszczonego podatku lub innej daniny publicznej, albo
• nieuzasadnionego wzbogacenia podmiotu zbiorowego kosztem innego podmiotu, co wynikło z popełnionego przestępstwa (art. 3-4 ustawy).

Nawet wówczas, gdy doszło do zaistnienia wskazanych wyżej okoliczności, podmiot zbiorowy może się uwolnić od odpowiedzialności określonej w ustawie. Jednak wyłącznie wtedy, gdy podmiot ten wykaże, iż doszło do zachowania należytej staranności w wyborze osoby fizycznej, która następnie popełniła przestępstwo, lub został zapewniony i był wykonywany odpowiednio staranny nadzór nad taką osobą, a pomimo tego nie udało się uniknąć popełnienia przestępstwa (art. 5 ustawy).

W przypadku zaistnienia przesłanek odpowiedzialności podmiotu zbiorowego za czyn związanej z nim osoby fizycznej, ustawa przewiduje możliwość obciążenia tego podmiotu szeregiem kar. Co istotne, podmiot ten może ponosić odpowiedzialność także wówczas, gdy sama osoba fizyczna – będąca bezpośrednim sprawcą czynu – nie została ukarana, a to np. z uwagi na warunkowe umorzenie postępowania, w sytuacji gdy wina i społeczna szkodliwość czynu są znikome, albo też w przypadku wydania orzeczenia o umorzeniu postępowania z powodu okoliczności wyłączającej ściganie sprawcy (m.in. brak właściwości sądu polskiego, przedawnienia karalności czynu itd.).

Zasadniczą karą, która może zostać nałożona na podmiot zbiorowy, jest kara pieniężna w wysokości do 3% przychodu firmy osiągniętego w danym roku obrotowym, przy czym nie mniej niż 1000 i nie więcej niż 5 000 000 zł (art. 7 ustawy). Wysokość tej kary uzależniona jest od rodzaju przestępstwa i pozostawiona decyzji sądu. Przychód podmiotu zbiorowego określany jest na podstawie sporządzonego przez niego sprawozdania finansowego albo w oparciu o jego podsumowanie zapisów w księgach podatkowych.

Ponadto – w przypadku skazania – wobec podmiotu zbiorowego sąd obowiązkowo orzeka także przepadek:

1. przedmiotów pochodzących chociażby pośrednio z czynu zabronionego lub które służyły lub były przeznaczone do popełnienia czynu zabronionego,
2. korzyści majątkowej pochodzącej chociażby pośrednio z czynu zabronionego,
3. równowartości przedmiotów lub korzyści majątkowej pochodzących chociażby pośrednio z czynu zabronionego (art. 8 ustawy).

Wreszcie – niezależnie od wskazanych wyżej kar – sąd, obok kary pieniężnej, może także, choć nie musi, orzec wobec podmiotu:

1. zakaz promocji lub reklamy prowadzonej działalności, wytwarzanych lub sprzedawanych wyrobów, świadczonych usług lub udzielanych świadczeń,
2. zakaz korzystania z dotacji, subwencji lub innych form wsparcia finansowego środkami publicznymi,
3. zakaz korzystania z większości środków wsparcia unijnego,
4. zakaz korzystania z pomocy organizacji międzynarodowych, których Rzeczpospolita Polska jest członkiem,
5. zakaz ubiegania się o zamówienia publiczne,
6. podanie wyroku do publicznej wiadomości.

Zakazy te orzeka się w latach, na okres od 1 roku do lat 5.

Poniesienie przez podmiot zbiorowy odpowiedzialności na zasadach określonych w ustawie nie wyłącza odpowiedzialności cywilnej za wyrządzoną szkodę, odpowiedzialności administracyjnej ani indywidualnej odpowiedzialności prawnej sprawcy czynu zabronionego (art. 6 ustawy).

W szczególnie uzasadnionych wypadkach, gdy czyn zabroniony, stanowiący podstawę odpowiedzialności podmiotu zbiorowego, nie przyniósł temu podmiotowi korzyści, sąd może, choć nie musi, odstąpić od orzeczenia kary pieniężnej, poprzestając na orzeczeniu przepadku, zakazu lub podania wyroku do publicznej wiadomości. Jednocześnie, jeżeli przed upływem 5 lat od orzeczenia kary pieniężnej zostanie ponownie popełniony czyn zabroniony, stanowiący podstawę odpowiedzialności podmiotu zbiorowego, można wobec tego podmiotu orzec karę pieniężną w wysokości do górnej granicy ustawowego zagrożenia zwiększonego o połowę (art. 12-13 ustawy).

Przedawnienie karalności podmiotu zbiorowego za przestępstwa osób fizycznych określone w art. 16 ustawy następuje po upływie lat 10, licząc od dnia wydania przez sąd orzeczenia stwierdzającego winę takiej osoby fizycznej.

Reasumując, dla uniknięcia ewentualnej odpowiedzialności podmiotu zbiorowego za przestępstwa osób fizycznych, określonej art. 16 ustawy, koniecznym jest zachowanie należytej staranności przy wyborze tej osoby do określonej czynności lub zadania oraz sprawowanie nad nią odpowiednio starannego nadzoru. Konieczne jest zwłaszcza podejmowanie przez organy podmiotu zbiorowego takich działań, które mają przeciwdziałać powstaniu możliwości popełnienia przestępstwa i są podyktowane wymaganą w danych okolicznościach ostrożnością.

Z uwagi jednak na niezwykle rozległy zakres przedmiotowy ustawy co do katalogu przestępstw, za które odpowiada podmiot zbiorowy oraz okoliczność, iż odpowiedzialność ta dotyczy zarówno czynów popełnionych z winy umyślnej jak i nieumyślnej – przy uznaniowym i ogólnikowym sformułowaniu przesłanek uwalniających podmiot zbiorowy od odpowiedzialności za te czyny – całkowite wyeliminowanie ryzyka poniesienia takiej odpowiedzialności nie wydaje się możliwe. Jedynym bowiem pewnym sposobem uniknięcia takiej odpowiedzialności jest wykazanie przez podmiot zbiorowy, iż czyn osoby fizycznej, będący przestępstwem, nie tylko nie przyniósł, ale i nie mógł w żadnych okolicznościach przynieść temu podmiotowi jakiejkolwiek korzyści, w szczególności korzyści majątkowej. To zaś, w zakresie prowadzenia działalności gospodarczej – nastawionej przecież na uzyskanie zysku – z natury rzeczy nie jest możliwe, wymagałoby bowiem zaniechania przez ten podmiot wykonywania jakichkolwiek czynności w obrocie gospodarczym. Gdyż wszystkie one pociągają przecież za sobą ryzyko naruszenia przepisów, które uznane zostałyby za czyn będący przestępstwem.

W tym stanie rzeczy, niezależnie od uwag i wskazań przedstawionych powyżej, zasadne jest podjęcie czynności zmierzających do zawarcia umowy ubezpieczenia od ryzyka ewentualnej odpowiedzialności podmiotu zbiorowego z tego tytułu. Ryzyko zajścia takiego zdarzenia zminimalizować można również przeprowadzając szkolenia wszystkich kategorii osób, których czyn może narazić podmiot zbiorowy na taką odpowiedzialność w zakresie ogólnych przesłanek tej odpowiedzialności i typów przestępstw określonych w art. 16 ustawy, zakończonego udokumentowaną, odpowiednią formą sprawdzenia wiedzy w tym zakresie.

Stan prawny obowiązujący na dzień 28.05.2013