Jak pomóc starszej kobiecie która przekazała cały majątek rodzinie i nie ma żadnej pomocy

Udzielenie pomocy seniorowi

Priorytetowe znaczenie ma zapewnienie pomocy starszej pani. Jeżeli potrzebuje nagłego wsparcia (np. medycznego), to zasadne wydaje się wezwanie określonych służ (np. centrum interwencji kryzysowej, policyjnej jednostki organizacyjnej) lub udzielenie pomocy we własnym zakresie (gdyby to było możliwe) i później podjęcie lepiej zaplanowanych działań; dane kontaktowe różnych instytucji są na ogół łatwe do ustalenia. Na drugim planie, choć to także ważne zagadnienia, są różne aspekty prawne, które postaram się zasygnalizować w dalszej części, ale podkreślam –należy je skonfrontować z sytuacją i faktami, i na tej podstawie opracować strategię działania, aby poprawić warunki życia starszej pani.

Wyłudzenie, uchylanie się od obowiązku alimentacji

Opisana sytuacja może wskazywać na to, że wobec starszej pani ktoś dopuścił się przestępstwa – któregoś ze stypizowanych w Kodeksie karnym (K.k.). Akcentowanie aspektów majątkowych mogłoby wskazywać na wyłudzenie (oszustwo) – przestępstwo stypizowane w art. 286 K.k. Sytuacja w odnośnym mieszkaniu (już co do samego „zaopatrzenia lodówki”) może wskazywać na uchylanie się od obowiązku alimentacji (art. 209 K.k.). Nie można również wykluczyć przestępstwa znęcania się w „wariancie” stypizowanym w art. 207 K.k. (to jest dotyczącym znęcania się nad domownikiem).

Człowiek, który znajduje się w trudnej sytuacji lub jest po ciężkich doznaniach (nawet „tylko” fizycznych) może mieć trudności z percepcją rzeczywistości. Nie musi to oznaczać zaburzeń psychicznych, które skutkują nieważnością czynności prawnej – art. 82 Kodeksu cywilnego (K.c.) w związku z art. 58 K.c. Być może starsza pani szybko dojdzie do takiej formy, że nie tylko udzieli pełnomocnictwa (art. 98 i następne K.c.) w sposób wolny od wątpliwości, ale nawet będzie składać rzeczowe zeznania. Oby udało się uniknąć wniosku o ubezwłasnowolnienie. Być może udałoby się (bez ubezwłasnowolnienia) zawnioskować do sądu rejonowego o ustanowienie dla staruszki (za jej pisemną zgodą!) kuratora osoby niepełnosprawnej – uregulowano to w art. 183 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (K.r.o.).

Służebność osobista mieszkania

Uprawnienie do korzystania dożywotnio z określonych pomieszczeń w domu (Pani znanym) wskazują na to, że na rzecz starszej pani ustanowiono służebność osobistą (art. 296 i następne K.c.), być może służebność mieszkania (art. 301 K.c., art. 302 K.c.). Służebność osobistą (np. służebność mieszkania) często ustanawia się na rzecz darczyńcy – w związku z zawarciem umowy darowizny (art. 888 i następne K.c.). Wbrew oczekiwaniom wielu osób (zwłaszcza potencjalnych darczyńców), ustanowienie dożywotnio przysługującej służebności nie jest równoznaczne z obowiązkiem dożywotniego i zarazem kompleksowego wspierania człowieka, na rzecz którego takową służebność osobistą; niekiedy szczegóły zostają doprecyzowane (np. w akcie notarialnym); to różni służebność osobistą (nawet dożywotnio przysługującą) od prawa dożywocia na podstawie umowy dożywocia (art. 908 i następne K.c.). Oczywiście, obdarowany ma określone obowiązki wobec darczyńcy. Jednym z takich obowiązków (często w praktyce lekceważonych) jest (uregulowany w art. 897 K.c.) obowiązek wspierania darczyńcy, który znalazł się w niedostatku – do wartości przysporzenia. Obciążający obdarowanego obowiązek wsparcia na rzecz darczyńcy może korygować (i to bardzo znacznie) obowiązek alimentacyjny (wobec darczyńcy); przepisy o obowiązku alimentacyjnym skoncentrowano w art. 128 i następnych K.r.o. Niewywiązywanie się z obowiązku wsparcia na rzecz darczyńcy, a zwłaszcza odmowę udzielenia wsparcia, wolno traktować jako przejaw rażącej niewdzięczności – ta zaś jest przesłanką odwołania darowizny (art. 898 i następne K.c.); rażąca niewdzięczność może niekiedy polegać na bardzo niewłaściwym zachowaniu wobec kogoś szczególnie bliskiego darczyńcy (np. dziecka darczyńcy).

Umowa dożywocia

Umowa dożywocia (art. 908 i następne K.c.) skutkuje tym, że zbywcy nieruchomości (a niekiedy komuś innemu) przysługuje prawo dożywocia – obowiązek zapewnienia „warunków bytowych”; zachodzi więc poważna różnica między prawem dożywocia a uprawnieniami z zakresu służebności osobistej (nawet dożywotnio przysługującej). Umowę dożywocia przewidziano głównie dla warunków wiejskich, w czasach bez ubezpieczeń społecznych rolników (i ich rodzin) – a więc w okresie bez przysługiwania emerytury i rent rolniczych. Zakres faktycznych obowiązków wobec dożywotnika bywa bardzo różny – głównie z uwagi na przysługiwanie dożywotnikowi świadczeń i ich wysokości oraz stanu zdrowia dożywotnika.

Prawo dożywocia powinno być ujawniane w księdze wieczystej. Niestety, nadal nie jest prawnie obowiązkowe ujawnianie służebności (w tym służebności osobistych) w księgach wieczystych; ma to różne konsekwencje – niekiedy takie, że łatwiej jest sprzedać nieruchomość bez obciążenia służebnością (w tym służebnością osobistą). Proponuję sprawdzić, czy starsza pani rezygnowała z przysługującej jej służebności (co w praktyce mogłoby być ważne, zwłaszcza w przypadku wcześniejszego ujawnienia służebności w księdze wieczystej); niekiedy dochodzi do zmian w zakresie prawa dożywocia. Analiza właściwych ksiąg wieczystych może pomóc w „namierzeniu” dokumentów (np. aktów notarialnych z oświadczeniami starszej pani).

Jeżeli służebności osobistej (być może służebności mieszkania) nie ujawniono w księdze wieczystej oraz jeśli starsza pani nie zrezygnowała z takowej służebności, to w grę mogłoby wchodzić zawnioskowanie o ujawnienie służebności w księdze wieczystej, prowadzonej dla tamtej nieruchomości (niezależnie od zmian właściciela nieruchomości) – być może również podjęta zostałaby próba wyegzekwowania służebności (by staruszka mogła zamieszkać tam, gdzie jej służebność przysługuje). Chodzi o hipotezy – a te wymagają sprawdzenia.

Pełnomocnik lub kurator osoby niepełnosprawnej

Starsza pani lub ktoś ją reprezentujący (art. 95 i następne K.c.) – np. pełnomocnik lub sądownie ustanowiony kurator osoby niepełnosprawnej – mógłby zapoznawać się z dokumentami ksiąg wieczystych; w takim przypadku (z uwagi na przysługiwanie własności komuś innemu) należałoby wykazać się interesem prawnym. Przedstawiciel prawny (art. 95 i następne K.c.) staruszki byłby uprawniony dokonywać także innych czynności w jej imieniu, przykładowo: odwołać darowiznę z powodu rażącej niewdzięczności, wytaczać powództwa w jej imieniu (np. powództwo o zwrot rzeczy podarowanej lub powództwo z zakresu prawnej ochrony dóbr osobistych), załatwiać sprawy przed organami administracji publicznej; w ewentualnym wniosku o sądowne ustanowienie kuratora osoby niepełnosprawnej (np. kogoś z grona rodzinnego) należałoby wskazać zakres zadań takowego kuratora. Niejako na marginesie, zwracam uwagę na (niekiedy występującą) możność odwołania darowizny nawet po śmierci darczyńcy.

Z uwagi na (niekiedy tylko potencjalny) zakres obowiązków z zakresu prawa dożywocia wartość zbytych na podstawie umowy dożywocia nieruchomości jest poza obliczeniem „substratu zachowku” (art. 993 i następne K.c.) – obliczanie „substratu zachowku” jest bardzo ważne w obliczaniu zachowku (art. 991 i następne K.c.), a nawet przy jego szacowaniu. Za to wartość dokonanych przez spadkobiercę darowizn może okazać się istotna w obliczaniu „substratu zachowku”; wartości dokonanych przez spadkobiercę darowizn (znacznej wartości) dotyczy „roszczenie o uzupełnienie zachowku” (art. 991 K.c. w związku z art. 1000 K.c.), czyli specyficzna wersja roszczenia z tytułu zachowku. Oczywiście zachowek może przysługiwać dopiero po śmierci spadkodawcy (nie ma żadnego zachowku za życia spadkodawcy!) – do otwarcia spadku dochodzi wraz ze śmiercią spadkodawcy (art. 924 K.c.)

Proszę zwrócić uwagę również na to, że przedmiotem transakcji na podstawie umowy dożywocia mogą być tylko nieruchomości (art. 46 K.c.). Jeżeli umowa darowizny dotyczy wyłącznie nieruchomości, to oczywistym powinno być to, że nie dotyczy ona ruchomości (np. mebli lub innych znajdujących się w domu lub mieszkaniu rzeczy). Proponuję sprawdzić (w tym przy pomocy rozmów ze starszą panią), np. z meblami. W przypadku ujawnienia nieprawidłowości można by problem przedstawić Krajowej Administracji Skarbowej oraz organom ścigania, np. z uwagi na: art. 278 K.k. (przestępstwo kradzieży) lub art. 284 K.k. (przestępstwo przywłaszczenia).

Nieważność umowy, wada oświadczenia woli

Sytuację warto skonfrontować również z art. 82 i następnymi K.c. (dotyczącymi wad oświadczenia woli). Mogę formułować jedynie hipotezy w tym zakresie, ale opis sytuacji pozwala zakładać przynajmniej wprowadzenie starszej pani w błąd – zaś błąd podstępnie wywołany to jedna z wad oświadczenia woli. Proponuję nie oczekiwać zbyt wiele w przypadku sądownego stwierdzenia nieważności czynności prawnej (czynności prawnych) – np. umowy, na podstawie której starsza pani zbyła swe mienie na rzecz swych wnucząt. Chodzi między innymi o to, że nabywcy określonych składników majątkowych mogli działać w dobrej wierze oraz w zaufaniu do treści księgi wieczystej (ksiąg wieczystych) – to zaś mogłoby im ułatwić ochronę (np. z uwagi na art. 7 K.c. oraz zasady sformułowane w początkowych artykułach ustawy o księgach wieczystych i hipotece).

W różnych postępowaniach cywilnych (a szczególnie dotyczących roszczeń majątkowych) przydać może się zawnioskowanie o zabezpieczenie roszczenia (art. 730 i następne K.c.). Opis sytuacji wskazuje na to, że wnioski o zabezpieczenie powinny dotyczyć szczególnie: rachunków (np. rachunków bankowych) osób odpowiedzialnych oraz należących do nich nieruchomości (przed dokonanie określonego wpisu we właściwej księdze wieczystej). Prawnie dopuszczalne jest wnioskowanie roszczenia również przed wytoczeniem powództwa (lub skierowaniem wniosku do sądu cywilnego).

Proszę pamiętać o dużym znaczeniu własnej aktywności, np. art. 230 Kodeksu postępowania cywilnego, co do spraw cywilnych – oraz dowodów. Chodzi (tytułem przykładu) o wywiązanie się z obowiązku wykazania faktów (okoliczności), z których wywodzi się skutki prawne.

Proszę dokładnie sprawdzić treść uprawnień starszej pani oraz to, czy zostały one ujawnione we właściwych księgach wieczystych. Od tego będą zależeć dalsze działania, aby poprawić ciężką sytuację starszej pani.