Dziedziczenie testamentowe i z ustawy

Zgodnie z art. 926 § 1 Kodeksu cywilnego* (K.c.), powołanie do spadku wynika z ustawy albo z testamentu. W przypadku gdy spadkodawca sporządził testament, pierwszeństwo ma dziedziczenie testamentowe. Dopiero w przypadku gdy testamentu nie ma lub gdy któryś ze spadkobierców nie chce lub nie może być spadkobiercą, spadek może być nabyty na podstawie ustawy. Precyzyjnie regulują to dwie zasady określone w art. 926 § 2 i 3 K.c., zgodnie z którymi:

1. Dziedziczenie ustawowe co do całości spadku następuje wtedy, gdy spadkodawca nie powołał spadkobiercy albo gdy żadna z osób, które powołał, nie chce lub nie może być spadkobiercą.
2. Dziedziczenie ustawowe co do części spadku (z zastrzeżeniem wyjątków przewidzianych w ustawie) następuje wtedy, gdy spadkodawca nie powołał do tej części spadkobiercy albo gdy którakolwiek z kilku osób, które powołał do całości spadku, nie chce lub nie może być spadkobiercą.

Dziedziczenie testamentowe

Zgodnie z art. 941 K.c. testament jest jedynym sposobem, w jaki można rozrządzić swoim majątkiem na wypadek śmierci. Testament może zawierać rozrządzenia tylko jednego spadkodawcy, który może w każdej chwili odwołać zarówno cały testament, jak i jego poszczególne postanowienia. Należy zaznaczyć, że sporządzić i odwołać testament może tylko osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych i nie można tego zrobić przez przedstawiciela.

Kodeks cywilny przewiduje kilka form sporządzenia testamentu, dzieląc je na testamenty zwykłe i testamenty szczególne. Do pierwszych z nich zaliczamy:

1. testament własnoręczny (holograficzny) – napisany w całości pismem ręcznym, podpisany i opatrzony datą przez spadkodawcę (brak daty nie pociąga za sobą nieważności testamentu własnoręcznego, jeżeli nie wywołuje wątpliwości co do zdolności spadkodawcy do sporządzenia testamentu, co do treści testamentu lub co do wzajemnego stosunku kilku testamentów);
2. testament notarialny;
3. testament allograficzny – zgodnie z art. 951 § 1 K.c. spadkodawca może sporządzić testament także w ten sposób, że w obecności dwóch świadków oświadczy swoją ostatnią wolę ustnie wobec wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starosty, marszałka województwa, sekretarza powiatu albo gminy lub kierownika urzędu stanu cywilnego (testamentu allograficznego nie mogą sporządzić osoby głuche lub nieme).

Natomiast wśród testamentów szczególnych wyróżniamy:

1. Testament ustny – jeżeli istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy albo jeżeli wskutek szczególnych okoliczności zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione, spadkodawca może oświadczyć ostatnią wolę ustnie przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków. Treść testamentu ustnego może być stwierdzona w ten sposób, że jeden ze świadków albo osoba trzecia spisze oświadczenie spadkodawcy przed upływem roku od jego złożenia, z podaniem miejsca i daty oświadczenia oraz miejsca i daty sporządzenia pisma, a pismo to podpiszą spadkodawca i dwaj świadkowie albo wszyscy świadkowie. W wypadku gdy treść testamentu ustnego nie została w powyższy sposób stwierdzona, można ją w ciągu sześciu miesięcy od dnia otwarcia spadku stwierdzić przez zgodne zeznania świadków złożone przed sądem. Jeżeli przesłuchanie jednego ze świadków nie jest możliwe lub napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody, sąd może poprzestać na zgodnych zeznaniach dwóch świadków.
2. Testament podróżny – podczas podróży na polskim statku morskim lub powietrznym można sporządzić testament przed dowódcą statku lub jego zastępcą w ten sposób, że spadkodawca oświadcza swą wolę dowódcy statku lub jego zastępcy w obecności dwóch świadków; dowódca statku lub jego zastępca spisuje wolę spadkodawcy, podając datę jej spisania, i pismo to w obecności świadków odczytuje spadkodawcy, po czym pismo podpisują spadkodawca, świadkowie oraz dowódca statku lub jego zastępca. Jeżeli spadkodawca nie może podpisać pisma, należy w piśmie podać przyczynę braku podpisu spadkodawcy. Jeżeli zachowanie tej formy nie jest możliwe, można sporządzić testament ustny.
3. Testamenty wojskowe.

Niezależnie od formy, w jakiej został sporządzony, aby testament był ważny, nie może zaistnieć żadna z przesłanek określonych w art. 945 § 1 K.c., zgodnie z którym testament jest nieważny, jeżeli został sporządzony:

• w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli;
• pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści;
• pod wpływem groźby.

Na nieważność testamentu z powyższych przyczyn nie można się powołać po upływie lat trzech od dnia, w którym osoba mająca w tym interes dowiedziała się o przyczynie nieważności, a w każdym razie po upływie lat dziesięciu od otwarcia spadku.

Każdy testament, niezależnie od jego formy, może zostać odwołany. Odwołanie testamentu może nastąpić bądź w ten sposób, że spadkodawca sporządzi nowy testament, bądź też w ten sposób, że w zamiarze odwołania testamentu zniszczy lub pozbawi go cech, od których zależy jego ważność, bądź wreszcie w ten sposób, że dokona w testamencie zmian, z których wynika wola odwołania jego postanowień. Jeżeli jednak spadkodawca sporządził nowy testament, nie zaznaczając w nim, że poprzedni odwołuje, ulegają odwołaniu tylko te postanowienia poprzedniego testamentu, których nie można pogodzić z treścią nowego testamentu.

Zgodnie z art. 959 K.c. spadkodawca może powołać do całości lub części spadku jedną lub kilka osób. Jeżeli powołał on do spadku lub do oznaczonej części spadku kilku spadkobierców, nie określając ich udziałów spadkowych, dziedziczą oni w częściach równych. Ponadto, jeżeli spadkodawca przeznaczył oznaczonej osobie w testamencie poszczególne przedmioty majątkowe, które wyczerpują prawie cały spadek, osobę tę poczytuje się w razie wątpliwości za spadkobiercę powołanego do całego spadku. Jeżeli takie rozrządzenie testamentowe zostało dokonane na rzecz kilku osób, osoby te poczytuje się w razie wątpliwości za powołane do całego spadku w częściach ułamkowych odpowiadających stosunkowi wartości przeznaczonych im przedmiotów.

Przy sporządzaniu testamentu zakazane jest zastrzeżenie warunku lub terminu, a jeżeli zostało uczynione, uważane jest za nieistniejące. Jeżeli jednak z treści testamentu lub z okoliczności wynika, że bez takiego zastrzeżenia spadkobierca nie zostałby powołany, powołanie spadkobiercy do dziedziczenia testamentowego jest nieważne. Zasad tych nie stosuje się, jeżeli ziszczenie się lub nieziszczenie się warunku albo nadejście terminu nastąpiło przed otwarciem spadku.

Zgodnie z art. 963 K.c. można powołać spadkobiercę testamentowego na wypadek, gdyby inna osoba powołana jako spadkobierca ustawowy lub testamentowy nie chciała lub nie mogła być spadkobiercą (podstawienie).

Istotna przy dziedziczeniu testamentowym jest również zasada przyrostu, wyrażona w art. 965 K.c., zgodnie z którą jeżeli spadkodawca powołał kilku spadkobierców testamentowych, a jeden z nich nie chce lub nie może być spadkobiercą, przeznaczony dla niego udział, w braku odmiennej woli spadkodawcy, przypada pozostałym spadkobiercom testamentowym w stosunku do przypadających im udziałów.

Dziedziczenie ustawowe

Jak zaznaczono powyżej, w przypadku gdy spadkobierca nie pozostawił testamentu, jak również gdy osoby powołane do dziedziczenia testamentowego nie chcą lub nie mogą być spadkobiercami, nabycie spadku następuje w drodze dziedziczenia ustawowego. Zgodnie z art. 931 K.c. w pierwszej kolejności powołane są z ustawy do spadku dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek; dziedziczą oni w częściach równych (jednakże część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż jedna czwarta całości spadku). Jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom w częściach równych (zasadę tę stosuje się odpowiednio do dalszych zstępnych).

Na mocy art. 932 K.c. w braku zstępnych spadkodawcy powołani są do spadku z ustawy jego małżonek i rodzice. Udział spadkowy każdego z rodziców, które dziedziczy w zbiegu z małżonkiem spadkodawcy, wynosi jedną czwartą całości spadku (jeżeli ojcostwo rodzica nie zostało ustalone, udział spadkowy matki spadkodawcy, dziedziczącej w zbiegu z jego małżonkiem, wynosi połowę spadku). Natomiast w przypadku braku zstępnych i małżonka spadkodawcy cały spadek przypada jego rodzicom w częściach równych. Jeżeli jednak jedno z rodziców spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada rodzeństwu spadkodawcy w częściach równych. Następnie, jeżeli którekolwiek z rodzeństwa spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku pozostawiając zstępnych, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego zstępnym (podział tego udziału następuje według zasad, które dotyczą podziału między dalszych zstępnych spadkodawcy). Jeżeli jedno z rodziców nie dożyło otwarcia spadku i brak jest rodzeństwa spadkodawcy lub ich zstępnych, udział spadkowy rodzica dziedziczącego w zbiegu z małżonkiem spadkodawcy wynosi połowę spadku.

Zgodnie z art. 933 § 1 K.c. udział spadkowy małżonka, który dziedziczy w zbiegu z rodzicami, rodzeństwem i zstępnymi rodzeństwa spadkodawcy, wynosi połowę spadku. W braku zstępnych spadkodawcy, jego rodziców, rodzeństwa i ich zstępnych, cały spadek przypada małżonkowi spadkodawcy.

W wyjątkowych okolicznościach, jeżeli brak jest zstępnych, małżonka, rodziców, rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa spadkodawcy, zgodnie z art. 934 § 1 K.c. cały spadek przypada dziadkom spadkodawcy. Dziedziczą oni w częściach równych. Jeżeli któreś z dziadków spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego zstępnym. W braku zstępnych tego z dziadków, który nie dożył otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada pozostałym dziadkom w częściach równych.

Na mocy art. 934¹ K.c. do dziedziczenia ustawowego dopuszczeni mogą być również pasierbowie. Następuje to w przypadku braku małżonka spadkodawcy i krewnych powołanych do dziedziczenia z ustawy. Spadek w takiej sytuacji przypada w częściach równych tym dzieciom małżonka spadkodawcy, których żadne z rodziców nie dożyło chwili otwarcia spadku.

Ostatnimi spadkobiercami ustawowymi są gmina ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy i Skarb Państwa. W przypadku braku małżonka spadkodawcy, jego krewnych i dzieci małżonka spadkodawcy powołanych do dziedziczenia z ustawy, spadek przypada gminie. Dopiero gdy ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy nie da się ustalić albo ostatnie miejsce zamieszkania spadkodawcy znajdowało się za granicą, spadek przypada Skarbowi Państwa.

___________________________

* Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. z 2016 r., poz. 380, z późn. zm.)

Stan prawny obowiązujący na dzień 11.07.2016