Czy darowizna będzie zaliczona na poczet zachowku?

Na początku chciałbym przytoczyć dwa istotne artykuły Kodeksu cywilnego.

Zgodnie z art. 931 § 1 K.c. „w pierwszej kolejności powołane są z ustawy do spadku dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek; dziedziczą oni w częściach równych. Jednakże część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż 1/4 całości spadku”.

Natomiast zgodnie z art. 991 K.c. „zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek)”.

Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.

W zdecydowanej większości przypadków z zachowkiem mamy do czynienia przy dziedziczeniu testamentowym, tzn. wówczas, gdy spadkodawca sporządził testament i powołał do dziedziczenia osoby spoza kręgu bliskich krewnych, odsuwając tych ostatnich od dziedziczenia w ogóle.

Nie jest jednak wykluczone, że kwestia zachowku pojawi się przy spadkobraniu ustawowym – dotyczy to sytuacji, gdy udział spadkowy członka najbliższej rodziny nie pokrywa należnego mu z ustawy zachowku.

W przedmiotowej sprawie, jako że ojciec nie zostawił testamentu, będziemy mieli do czynienia z dziedziczeniem ustawowym, to jest według art. 931 i następnych K.c. Jako syn (zstępny) wchodzi Pan w skład spadkobierców, którzy dziedziczą po ojcu z mocy ustawy w pierwszej kolejności.

Aby zorientować się, czy Panu jako spadkobiercy ustawowemu przysługuje roszczenie o zachowek, trzeba dokonać jego wyliczenia.

Pierwszą czynnością przy ustalaniu zachowku jest określenie udziału danego spadkobiercy w spadku. W Pana sytuacji – zakładając, że spadkobiercami są tylko Pan i macocha – Pana udział wynosi 1/2.

Bardzo istotne przy ustalaniu zachowku jest określenie wartości schedy, od której zachowek będzie wyliczony. Od tego zależy, jaki komu przysługuje zachowek, kto i ile ma komu dopłacić. Na wartość schedy składa się nie tylko to, co spadkodawca pozostawił w chwili śmierci; uwzględnia się, co do zasady, także wartość darowizn, i to nawet poczynionych na rzecz osób obcych. Co istotne, zawsze do wartości spadku dolicza się wszystkie darowizny uczynione na rzecz spadkobierców i osób uprawnionych do zachowku, bez względu na to, kiedy ich dokonano. W Pana sytuacji należy więc doliczyć do spadku zarówno wartość darowizny, jaką Pan otrzymał, jak i wartość darowizny, jaką otrzymała Pana macocha.

Od tak ustalonej, niejako hipotetycznej, wartości spadku – uwzględniającej darowizny, w tym zarówno poczynione na rzecz spadkobierców (także na rzecz tego, kto domaga się zachowku), jak i na rzecz osób obcych, które pomniejszyły to, co hipotetycznie pozostałoby po zmarłym – wylicza się wartość tego, co by przypadało dochodzącemu zachowku, potem mnoży przez 1/2 albo przez 2/3 (art. 991 § 1 K.c.).

Jeśli okaże się, że wysokość wyliczonego zachowku przekroczyła wartość majątku otrzymanego w spadku – uprawniony może domagać się dokonania wyrównania (w drodze powództwa o uzupełnienie zachowku).

Należy jednak pamiętać, że na poczet zachowku zalicza się wszystkie darowizny dokonane przez spadkodawcę na rzecz uprawnionego do zachowku (zachowek nie będzie się należał, jeżeli wartość darowanej kwoty pieniędzy pokrywałaby wartość zachowku – art. 991 § 2 K.c.).

Jeśli uprawnionym jest dziecko spadkodawcy, to na poczet zachowku zalicza się koszty wychowania oraz wykształcenia, które poniósł spadkodawca – jeśli przekroczyły przeciętną wartość w danym środowisku.

Należy tez pamiętać, że na mocy art. 999 K.c. odpowiedzialność macochy ograniczy się jednak tylko do kwoty mieszczącej się pomiędzy wartością darowanego majątku (udziału w mieszkaniu) a kwotą, jaka przysługuje jej samej z tytułu zachowku.