Cofnięcie darowizny – niewdzięczność obdarowanego

Na podstawie art. 888 § 1 Kodeksu cywilnego (w skrócie K.c.) „przez umowę darowizny darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swego majątku”.

Zgodnie z art. 897 K.c. „jeżeli po wykonaniu darowizny darczyńca popadnie w niedostatek, obdarowany ma obowiązek, w granicach istniejącego jeszcze wzbogacenia, dostarczać darczyńcy środków, których mu brak do utrzymania odpowiadającego jego usprawiedliwionym potrzebom albo do wypełnienia ciążących na nim ustawowych obowiązków alimentacyjnych. Obdarowany może jednak zwolnić się od tego obowiązku zwracając darczyńcy wartość wzbogacenia”.

W oparciu o art. 898 § 1 K.c. „darczyńca może odwołać darowiznę nawet już wykonaną, jeżeli obdarowany dopuścił się względem niego rażącej niewdzięczności”.

Na podstawie art. 899 § 1 K.c. „darowizna nie może być odwołana z powodu niewdzięczności, jeżeli darczyńca obdarowanemu przebaczył. Jeżeli w chwili przebaczenia darczyńca nie miał zdolności do czynności prawnych, przebaczenie jest skuteczne, gdy nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem”.

Natomiast zgodnie z § 3 tegoż artykułu „darowizna nie może być odwołana po upływie roku od dnia, w którym uprawniony do odwołania dowiedział się o niewdzięczności obdarowanego”.

Zgodnie z art. 900 K.c. „odwołanie darowizny następuje przez oświadczenie złożone obdarowanemu na piśmie”.

Należy twierdząco odpowiedzieć na Pani pytanie o to, czy ogólnie jest możliwość odwołania darowizny. Podstawę ku temu dają postanowienia art. 897 K.c. (w przypadku gdy darczyńca znajdzie się w stanie niedostatku) oraz art. 898 K.c. (w przypadku gdy obdarowany okazuje się być rażąco niewdzięczny w stosunku do darczyńcy).

Jeżeli darowizna została uczyniona przez obojga rodziców – to powinna być odwołana wspólnie także przez obydwie osoby. Nadmienić należy, że do odwołania darowizny dochodzi przez pisemne złożenie obdarowanemu oświadczenia woli o odwołaniu darowizny (w praktyce powinno być spisane oświadczenie o odwołaniu darowizny z powołaniem się na rażącą niewdzięczność i podpisane przez obydwoje rodziców i wysłane do obdarowanego listem poleconym bądź wręczone mu w obecności postronnych świadków).

Pogląd o pisemnej formie odwołania darowizny utarł się w orzecznictwie Sadu Najwyższego. Oświadczenie woli o odwołaniu darowizny jest czynnością prawną jednostronną, zatem odwołanie darowizny następuje z chwilą, gdy oświadczenie o odwołaniu doszło do obdarowanego w taki sposób, że mógł się zapoznać z jego treścią – tak stwierdził Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 17 października 1963 r.

Do sądu występuje się z powództwem dopiero, gdy osoba, której odwołano darowiznę, nie chce złożyć przed notariuszem oświadczenia o przeniesieniu własności nieruchomości na darczyńcę. Powództwo to w swojej treści zawiera jednak nie roszczenie o odwołanie darowizny, ale o złożenie oświadczenia zastępującego oświadczenie obdarowanego o przeniesieniu własności nieruchomości na darczyńcę w wyniku pisemnego odwołania darowizny. Tak też stwierdził Sąd Apelacyjny w Katowicach w wyroku z dnia 5 grudnia 2003 r.: „żądanie odwołania darowizny w pozwie jest wadliwym określeniem powództwa i nie może być uwzględnione. Jeżeli tak skonstruowane żądanie popiera fachowy pełnomocnik, podlega ono oddaleniu bez merytorycznego badania skuteczności odwołania darowizny”.

Odwołanie darowizny w formie pisemnej powinno być złożone więc także przez matkę; w postępowaniu sądowym także ewentualny pozew powinien być przez matkę podpisany, natomiast o konieczności jej pobytu w sądzie ze względu na stan zdrowia będzie decydował sąd.

Co do Pani pytania „Czy część zięcia może być przepisana na rzecz córki?” – to należy odpowiedzieć, że nie jest to możliwe. Odwołanie darowizny następuje tylko na rzecz tej osoby, która darowizny dokonała.

Możliwe jest natomiast wystąpienie z pisemnym odwołaniem darowizny (i późniejszym ewentualnym pozwem) tylko w stosunku do zięcia. Tak stwierdził w uchwale Sąd Najwyższy – Izba Cywilna w dnia 18 lutego 1969 r.: „okoliczność, że darowizna została dokonana na rzecz obojga małżonków i że przedmiot darowizny wszedł do ich majątku wspólnego, nie stoi na przeszkodzie odwołaniu darowizny w stosunku do jednego tylko małżonka. W wypadku takim uważa się, że z chwilą skutecznego odwołania darowizny rzecz darowana przestała wchodzić do majątku wspólnego, a udział w niej małżonka, w stosunku do którego darowizna nie została odwołana, staje się jego majątkiem odrębnym”. Po skutecznym odwołaniu darowizny tylko zięć obowiązany byłby do zwrotnego przeniesienia swojego udziału na rzecz darczyńców.

Muszę też stwierdzić, że nie ma jednej, ustawowej definicji pojęcia „rażącej niewdzięczności”. Wykładnia tego pojęcia podlega ciągłym modyfikacjom i w chwili obecnej przyjmuje się, że pod tym pojęciem należy rozumieć postępowanie obdarowanego (także jego zaniechania), które jest skierowane przeciwko darczyńcy (jego zdrowiu, czci, mieniu itd.). Rażącą niewdzięcznością jest naruszenie przez obdarowanego obowiązków wynikających ze stosunków osobistych łączących go z darczyńcą (np. nieudzielenie pomocy przy chorobie). Zawsze o istnieniu podstaw do odwołania darowizny z powodu rażącej niewdzięczności decydują konkretne okoliczności rozważane na tle zwyczajów panujących w społeczności.

Natomiast nie jest konieczne dla przyjęcia zaistnienia rażącej niewdzięczności, aby naganne zachowanie obdarowanego było skierowane tylko przeciwko darczyńcy (może być skierowane przeciwko osobie bliskiej darczyńcy – np. w tym przypadku przeciwko żonie zięcia). Tak stwierdził Sąd Najwyższy, Izba Cywilna, w wyroku z dnia 02.12.2005 r.: „za będące wyrazem rażącej niewdzięczności w znaczeniu art. 898 § 1 kc uznaje się przede wszystkim takie zachowania obdarowanego, które dotyczą bezpośrednio darczyńcy i które są podjęte przeciwko niemu w nieprzyjaznym zamiarze. Ponadto, do aktów stanowiących wyraz rażącej niewdzięczności w świetle wymienionego przepisu zalicza się wysoce naganne zachowania obdarowanego skierowane wprawdzie bezpośrednio nie przeciwko darczyńcy, lecz przeciwko osobie jemu bliskiej, dotykające jednak jednocześnie również samego darczyńcę”.

Opisane zachowania Pani męża moim zdaniem są okolicznościami uzasadniającymi powołanie się na rażącą niewdzięczność. Ciężko byłoby natomiast uzasadnić rażącą niewdzięczność samym tylko uchylaniem się od pracy i niepartycypowaniem w kosztach utrzymania mieszkania.

W ewentualnym powództwie kierowanym do sądu należy wymienić potencjalnych świadków z ich imionami, nazwiskami i adresem oraz napisać, na jaką okoliczność powinni być przesłuchani. Jeśli sąd uzna to za konieczne, wezwie ich celem złożenia wyjaśnień w zakresie, w jakim są wnioskowani.

Co do awizowania, to zgodnie z przepisami Kodeksu postępowania cywilnego niepodjęcie w terminie (2 x 7 dni) prawidłowo awizowanej korespondencji rodzi skutek doręczenia. Oznacza to, że sąd będzie traktował taką osobę jako prawidłowo zawiadomioną i możliwe będzie wydanie wyroku nawet podczas jej nieusprawiedliwionej nieobecności na rozprawie.

Co do Pani ostatniego pytania, to należy stwierdzić, że rozwód i odwołanie darowizny to dwie odrębne sprawy cywilne, które toczą się przed innym sądami. Nie ma więc żadnych przeciwwskazań, by toczyły się w tym samym czasie.