Postępowanie spadkowe, gdy w akcie zgonu brak daty i miejsca zgonu

Jak ochronić się przed odpowiedzialnością za długi spadkowe?

W sprawie tak nietypowej trudno się dziwić różnym interpretacjom, a więc również odmiennym wskazówkom – zwłaszcza z uwagi na to, że brak wprost poświęconych takim sytuacjom przepisów z zakresu prawa spadkowego oraz przepisów o postępowaniu w sprawach spadkowych; przepisy takie zgrupowano w: Kodeksie cywilnym (K.c.) oraz w Kodeksie postępowania cywilnego (K.p.c.).

Skoro sytuacja skłania do różnic interpretacyjnych, to należy szczególną uwagę zwrócić na zagadnienia jasne oraz dopuścić określone warianty (np. zależnie od decyzji sądu) w zakresie organizacyjnym (np. toku postępowania).

Skoro Pan wskazał osoby z grona spadkobierców ustawowych spadkodawcy, to ma miejsce dziedziczenie ustawowe (art. 931 i następne K.c.). Zaakcentował Pan również długi spadku (art. 922 K.c.). Z tego wynika, że w rzeczywistości są Państwo zainteresowani poprawnym złożeniem oświadczenia w sprawie przyjęcia spadku. Są trzy rodzaje reakcji ze strony spadkobiercy – działającego lub przez przedstawiciela (art. 95 i następne K.c.) – przyjęcie spadku wprost (proste przyjęcie spadku), przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza, odrzucenie spadku. Wnioskuję, że poważnie rozważane jest złożenie oświadczeń o odrzuceniu spadku.

Gdyby w przyszłości okazało się, że spadkodawca zostawił prawnie wiążący testament, to określone czynności – zwłaszcza składanie określonych oświadczeń (np. o odrzuceniu spadku) – będą dotyczyły spadkobierców (ewentualnych) testamentowych. Nawet na wszelki wypadek lepiej jest złożyć właściwe oświadczenie za dużo razy (np. odrzucić spadek ponownie, byle we właściwym terminie), niż za mało razy. Chodzi o to, że niekiedy jakiś spadkobierca może być spadkobiercą tego samego spadkodawcy zarówno testamentowym, jak i ustawowym (np. wskutek odrzucenia spadku przez spadkobiercę testamentowego); w takich sytuacjach – na co wskazuje się w orzecznictwie – powinno zostać złożone oświadczenie jednoznacznie wskazujące w ramach jakiego dziedziczenia (ustawowego czy testamentowego) składa się dane oświadczenie (np. odrzuca się spadek).

Bardzo ważna jest (w świetle prawa i praktyki) ochrona wierzycieli (również w przypadku dziedziczenia), więc należy działać planowo i rozsądne, najlepiej trzymając rękę na pulsie. Pomóc w tym może opracowanie strategii działania oraz jej konsekwentna realizacja.

Ogromnie ważne jest – w zakresie ochrony przed odpowiedzialnością za długi spadkowe (art. 1030 i następne K.c.) – terminowe złożenie oświadczenia w sprawie przyjęcia spadku (np. oświadczenia o odrzuceniu spadku). Szczególną uwagę należy zwrócić na artykuł 1015 K.c., który stanowi:

„§ 1. Oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku może być złożone w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania.

§ 2. Brak oświadczenia spadkobiercy w powyższym terminie jest jednoznaczny z prostym przyjęciem spadku. Jednakże gdy spadkobiercą jest osoba niemająca pełnej zdolności do czynności prawnych albo osoba, co do której istnieje podstawa do jej całkowitego ubezwłasnowolnienia, albo osoba prawna, brak oświadczenia spadkobiercy w terminie jest jednoznaczny z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza.”*

Jaki jest termin na odrzucenie spadku?

Ustawodawca zdecydował, że termin do złożenia oświadczenia w sprawie przyjęcia spadku – w tym oświadczenia o odrzuceniu spadku – zaczyna biec wraz z dowiedzeniem się o „tytule swego powołania”. Skoro Państwo dowiedzieli się o śmierci spadkodawcy 2 miesiące temu, to od tamtego dnia biegnie ten termin dla spadkobierców ustawowych. Jeżeli nie zostanie znaleziony w najbliższym czasie ewentualny testament lub wskazówka w zakresie jego odnalezienia – w czym można uzyskać (odpłatnie) pomoc w kancelariach notarialnych – to należy zakładać, że ma miejsce dziedziczenie ustawowe. Jeśli Państwa syn zmarł jako osoba bezdzietna – dokładniej bez zstępnych – to trzeba będzie rozpisać „rodzinne drzewo genealogiczne” oraz zestawić z nim przepisy o dziedziczeniu ustawowym (art. 931 i następne K.c.). W przypadku spadkodawcy, który zmarł jako osoba stanu wolnego (i jednocześnie bezdzietna), szczególną uwagę należy poświęcić rodzicom oraz rodzeństwu.

Artykuł 931 § 3 K.c. brzmi: „W braku zstępnych i małżonka spadkodawcy cały spadek przypada jego rodzicom w częściach równych”.

Ustawodawca (w artykule 1015 K.c.) nie pozwala na wydłużenie terminu do odrzucenia spadku (albo złożenia innego stosownego oświadczenia) z uwagi na brak pewności co do daty spadku. Pewne jest, że doszło do otwarcia spadku oraz pewna jest data „tytułu powołania” do spadku. Oczywiście, można – zwłaszcza w przypadku zawieszenia przez sąd postępowania o stwierdzenie nabycia spadku (art. 174 i następne K.c.) – poczekać do określenia przez sąd (w innym postępowaniu) daty śmierci spadkodawcy, ale z całą pewnością należy bronić się przed „unikami” w sądzie; w tak nietypowej sytuacji (w dodatku z uwagi na odrzucanie spadku) może być trudne (o ile w ogóle możliwe) sporządzenie aktu poświadczenia dziedziczenia przez notariusza. Należy przystąpić do załatwiania formalności.

Rodzice spadkodawcy – zwłaszcza w przypadku braku jego zstępnych oraz wdowy – powinni niezwłocznie skierować do sądu wniosek o stwierdzenie nabycia spadku. Treść takiego wniosku może być bardzo prosta: „Wnioskuję (wnioskujemy) o wszczęcie postępowania w sprawie nabycia spadku po … [dane spadkodawcy], po którym spadek zamierzam (zamierzamy) odrzucić.”

Podstawowym załącznikiem do takiego wniosku jest odpis aktu zgonu spadkodawcy, a ponadto załączyć należy odpisy aktów urodzenia spadkobierców (zaczynając od rodziców Spadkodawcy); w praktyce różnie bywa z załączaniem odpisów aktów małżeństwa spadkobierców – proponuję o wykaz oczekiwanych załączników zapytać w sądzie. Spadkobiercom przysługuje prawo do sądu i należy z niego korzystać. Sprawa jest nietypowa, więc niech sędzia nada kierunek postępowaniu – sędzia, a nie jakiś inny pracownik sądowy.

Państwa zadaniem jest konsekwentnie unikać ryzyka, które wiązać się może z brakiem złożenia w terminie stosownego oświadczenia, ponieważ niezłożenie takowego oświadczenia (o odrzuceniu spadku albo o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza) jest traktowane jako przyjęcie spadku wprost, z czym wiąże się ryzyko „dołożenia do spadku”. Od każdej osoby samodzielnie podejmującej decyzje będzie zależał rodzaj podjętej decyzji. Proszę pamiętać o tym, że – zwłaszcza z uwagi na utrwaloną praktykę – warunkiem ograniczenia odpowiedzialności za długi w związku z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza jest sporządzenie spisu inwentarza, co należy do zadań komornika sądowego (z tym wiążą się koszty, niekiedy spore).

Odrzucenie spadku przez kolejnych krewnych

Z odrzuceniem spadku przez jedną osobę wiąże się – zwłaszcza w przypadku dziedziczenia ustawowego – z rozpoczęcie biegu terminu (z artykułu 1015 K.c.) dla odpowiedniej innej osoby. Dzieje się tak z uwagi na treść artykułu 1020 K.c.: „Spadkobierca, który spadek odrzucił, zostaje wyłączony od dziedziczenia, tak jakby nie dożył otwarcia spadku”. Proszę – znając relacje rodzinne – dokładnie rozpisać (ze wskazaniem danych osobowych) – potencjalnych spadkobierców ustawowych; „drzewo genealogiczne” należy zestawić z przepisami o dziedziczeniu ustawowym (art. 931 i następne K.c.). Oświadczenia należy składać we właściwej kolejności, ponieważ zbyt spiesznie złożone oświadczenie (np. o odrzuceniu spadku) może okazać się prawnie nieważne.

Dziedziczenie ustawowe obejmuje przede wszystkim powinowatych (małżonek rodzica spadkodawcy oraz dzieci tego małżonka znajdują się często „daleko w kolejce”). Szwagier spadkodawcy należy do grona spadkobierców ustawowych (za wyjątkiem jakichś mniej typowych relacji związanych z pokrewieństwem lub powinowactwem). Państwa zięć za to będzie mógł współdecydować, z uwagi na władzę rodzicielską (art. 92 i następne Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego; skrótowo K.r.o.) – o rodzaju oświadczenia składanego w imieniu małoletniego dziecka.

Czas na złożenie oświadczenia (np. o odrzuceniu spadku) przez babcię Spadkodawcy może przyjść po złożeniu oświadczeń przez rodziców, rodzeństwo oraz zstępnych rodzeństwa spadkodawcy (art. 934 K.c.). Jeżeli starsza pani jest w stanie składać oświadczenia woli, to można by zorganizować przybycie notariusza do miejsca jej pobytu (choć z tym wiążą się dodatkowe koszty); oświadczenia w sprawie przyjęcia spadku można składać również przed notariuszem (art. 640 K.p.c.).

Odrzucenie spadku w imieniu osoby niepełnoletniej lub ubezwłasnowolnionej

Utarła się praktyka (choć trudno znaleźć przepis prawnie dosłownie tak stanowiący), że dla odrzucenia spadku w imieniu osoby niepełnoletniej lub ubezwłasnowolnionej należy uzyskać zgodę „sądu opiekuńczego” (wnioski kieruje się do odpowiedniego wydziału w sądzie rejonowym). Może się przydać zawnioskowanie o taką zgodę z odpowiednim wyprzedzeniem. Podobnie rzecz przedstawia się z być może potrzebnym wnioskiem do „sądu opiekuńczego” o ustanowienie dla starszej pani kuratora (w trybie art. 183 K.r.o.), by ten kurator mógł za nią spadek odrzucić.

W życiu różnie bywa, więc proszę zwrócić uwagę również na artykuł 1017 K.c., stanowiący: Jeżeli przed upływem terminu do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku spadkobierca zmarł nie złożywszy takiego oświadczenia, oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku może być złożone przez jego spadkobierców. Termin do złożenia tego oświadczenia nie może się skończyć wcześniej aniżeli termin do złożenia oświadczenia co do spadku po zmarłym spadkobiercy.” Gdyby ktoś z grona spadkobierców zmarł przed złożeniem oświadczenia, to innym odpowiednim osobom może przypaść w udziale złożenie odpowiedniego oświadczenia – również w przypadku składania własnego oświadczenia; w każdym oświadczeniu (składanym w odpowiednim terminie) należy dokładnie wskazać sytuację, której dotyczy dane oświadczenie (np. odrzucenie spadku).

Przepisy proceduralne o odrzuceniu spadku skoncentrowano w artykułach: od 640 do 645 K.p.c.; proszę działać zgodnie z nimi (stosownie do sytuacji rodzinnej). Artykuł 640 K.p.c. brzmi:

„§ 1. Oświadczenie o prostym przyjęciu spadku lub z dobrodziejstwem inwentarza albo o odrzuceniu spadku może być złożone przed notariuszem lub w sądzie rejonowym, w którego okręgu znajduje się miejsce zamieszkania lub pobytu składającego oświadczenie. Notariusz lub sąd prześle niezwłocznie oświadczenie, wraz z załącznikami, do sądu spadku.

§ 2. Oświadczenia, o których mowa w paragrafie pierwszym, mogą być również składane w sądzie spadku w toku postępowania o stwierdzenie praw do spadku.”

Jak widać, jest sporo możliwości złożenia oświadczenia (np. o odrzuceniu spadku). Ustawodawca nie wymaga, by odbywało się to w ramach postępowania o stwierdzenie nabycia spadku. Złożenie oświadczenia w sądzie jest związane z niższą opłatą od taksy notarialnej (w takich sytuacjach). Ustawodawca nie wymaga nawet, by oświadczenie zostało złożone w „sądzie spadku”, którym najczęściej jest sąd rejonowy, na obszarze właściwości którego ostatnio przed swą śmiercią mieszkał spadkodawca (zwłaszcza chodzi o miejsce zamieszkania w rozumieniu art. 25 K.c., czyli o zamieszkiwanie z zamiarem stałego pobytu).

Nieustalona data zgonu spadkobiercy a odrzucenie spadku

Gdyby ktoś (np. jakiś urzędnik w sądzie) twierdził, jakoby konieczne było dokładne określenie daty śmierci spadkodawcy lub składanie oświadczeń w ramach postępowania o stwierdzenie nabycia spadku, to proponuję poprosić o wskazanie podstawy prawnej takowych twierdzeń; wydruk z treścią przepisów może się przydać w merytorycznej rozmowie. Można również poprosić o przyjęcie przez przewodniczącego wydziału sądowego lub przez sędziego (zwłaszcza w przypadku zgłoszenia się w sądzie celem złożenia oświadczenie w zakresie przyjęcia spadku). Rozsądek oraz doświadczenie życiowe podpowiedzą Państwu, ile można poczekać; niekiedy oczekiwanie może się przydać – np. na skompletowanie listy i adresów potencjalnych spadkobierców, których trzeba wskazać wraz z odrzuceniem spadku (art. 641 K.p.c) oraz poinformować o sytuacji (art. 643 K.pc.).

Skoro stosowne oświadczenie (np. o odrzuceniu spadku) wolno złożyć nawet bez toczenia się postępowania o stwierdzenie nabycia spadku, to sam tok takiego postępowania jest dla spadkobierców w tej sytuacji nieco mniej ważny od dokładnego załatwienia w terminie oraz we właściwej kolejności wszystkich szczegółów (np. związanych z odrzuceniem spadku). Oczywiście, zawnioskowanie o wszczęcie postępowania w sprawie nabycia spadku może się przydać – w aktach takiej sprawy byłyby zgromadzone potrzebne dokumenty, co ułatwiałoby kompletowanie dokumentów w związku z określonymi czynnościami poszczególnych osób (np. z odrzuceniem spadku). Niech „sąd spadku” decyduje, czy „postępowanie spadkowe” może się toczyć bez dokładnego formalnego określenia daty śmierci spadkodawcy. Jeśli potrzebne okaże się odrębne postępowanie, to „sąd spadku” zawiesi „sprawę spadkową” (art. 174 i następne K.c.), zaś ktoś ze spadkobierców zawnioskuje o wszczęcie nowego postępowania. Ewentualne zawieszenie „postępowania spadkowego” nie wyklucza możliwości składania stosownych oświadczeń (np. o odrzuceniu spadku).

Zastanawiam się, czy jakieś dodatkowe postępowanie sądowe (w związku z aktem zgonu) jest potrzebne, a zwłaszcza niezbędne. Spadkodawca nie zmarł w okolicznościach, które uzasadniałyby sądowe uznanie go za zmarłego lub sądowe stwierdzenie zgonu (od art. 29 do art. 32 K.c.). Akt zgonu (w obrocie prawnym jego odpis) jest dokumentem o charakterze wiążącym, zaś ewentualne wątpliwości są uprawnione rozstrzygać sądy – art. 4 Prawa o aktach stanu cywilnego. Proszę sprawdzić, czy akt zgonu został sporządzony zgodnie z treścią karty zgonu (art. 66 Prawa o aktach stanu cywilnego) oraz czy spełnia wymogi określone w artykule 67 Prawa o aktach stanu cywilnego, stanowiącym:

„1. Do aktu zgonu wpisuje się:

1) nazwisko, imię (imiona), nazwisko rodowe, stan cywilny, miejsce i datę urodzenia, miejsce zamieszkania zmarłego;

2) datę, godzinę oraz miejsce zgonu lub znalezienia zwłok;

3) nazwisko, imię (imiona) oraz nazwisko rodowe małżonka osoby zmarłej;

4) nazwiska rodowe i imiona rodziców zmarłego;

5) nazwisko, imię (imiona), miejsce zamieszkania osoby zgłaszającej zgon lub dane dotyczące szpitala albo zakładu, o których mowa w art. 65 ust. 2.

2. Jeżeli zgłaszający zgon nie zna niektórych danych wymienionych w ust. 1, do aktu zgonu wpisuje się stosowną adnotację.”

Ewentualne wątpliwości proponuję wyjaśnić we właściwym urzędzie stanu cywilnego, również w rozmowie z kierownikiem USC. Być może trzeba będzie coś sprostować (zdarzają się pomyłki lub pominięcia). Jednak załatwianie zagadnień związanych z aktem stanu cywilnego nie powinno skutkować lekceważeniem terminów, o których wyżej, ponieważ skutkiem zaniedbań może być odpowiedzialność za długi spadkowe.

Opis sprawy ze stycznia 2015 r.