Konsekwencje dla 13-latka poruszania się motocyklem bez prawa jazdy

Sytuacja odpowiedzialności dziecka, jak i jego rodziców, za czyny i szkody nimi wyrządzone uregulowana została w Kodeksie cywilnym (K.c.).

Zgodnie z zapisami kodeksu dzieci do ukończenia 13 roku życia ze względu na stopień rozwoju psychofizycznego nie są w stanie w sposób właściwy kierować swoim postępowaniem. W związku z tym ustawodawca w art. 426 K.c. wyraził zasadę, iż małoletni, który nie ukończył lat trzynastu, nie ponosi odpowiedzialności za wyrządzoną szkodę. Sytuacja ulega zmianie w przypadku przekroczenia magicznego wieku lat 13.

Przepis art. 426 K.c. określa wiek 13 lat jako ustawową granicę dojrzałości psychofizycznej, a więc zdolności do rozpoznania znaczenia i kierowania swoim postępowaniem przez małoletniego. Po ukończeniu 13 lat zdolność deliktowa małoletniego podlega ogólnym regułom i sąd może uznać niedopuszczalność przypisania winy małoletniemu, jeżeli stan jego sprawności fizycznej i intelektualnej uniemożliwił mu ocenę znaczenia jego czynu. Z art. 426 K.c. nie wynika, że małoletni, który ukończył 13 lat, jest osobą dojrzałą w stopniu pozwalającym na ponoszenie winy. Dlatego to powód (poszkodowany) musi wykazać, że małoletni pozwany, mający w chwili wyrządzenia szkody ukończone 13 lat, był w tym czasie dojrzały w stopniu pozwalającym na działanie z rozeznaniem. Jeżeli dowód taki nie zostanie przeprowadzony, wówczas małoletni nie zostanie uznany za zdolnego do ponoszenia winy, co w konsekwencji wyłączy jego odpowiedzialność odszkodowawczą (Kidyba Andrzej, Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III. Zobowiązania – część ogólna, LEX 2014). W momencie gdy wykazane zostanie, iż sprawca czynu, mając lat 13, posiadał rozeznanie co do podejmowanych czynów, zagrożeń z nim związanych, pojęć dobra i zła – będzie on ponosił odpowiedzialność za wyrządzoną szkodę. Wiadomo, iż w praktyce tego rodzaju odpowiedzialność spada na rodziców, bo co do zasady to z ich portfela pokrywane są szkody. Jeżeli jednak dziecko posiada majątek osobisty, to w pierwszej kolejności z tego majątku i dochodu przezeń dostarczanego pokrywana będzie szkoda. W ramach odpowiedzialności dziecko może np. odpracować w ogródku wartość uszkodzonych drzew, jeżeli wyrazi na to zgodę poszkodowany.

Osobną kwestią pozostaje odpowiedzialność rodziców za zachowanie dziecka. Zgodnie bowiem z art. 427 K.c. – kto z mocy ustawy lub umowy jest zobowiązany do nadzoru nad osobą, której z powodu wieku albo stanu psychicznego lub cielesnego winy poczytać nie można, ten obowiązany jest do naprawienia szkody wyrządzonej przez tę osobę, chyba że uczynił zadość obowiązkowi nadzoru albo że szkoda byłaby powstała także przy starannym wykonywaniu nadzoru. Przepis ten stosuje się również do osób wykonujących bez obowiązku ustawowego ani umownego stałą pieczę nad osobą, której z powodu wieku albo stanu psychicznego lub cielesnego winy poczytać nie można. Zgodnie z art. 427 odpowiedzialność z tytułu nadzoru może wynikać z trzech tytułów: a) ustawy, b) umowy, c) jednostronnego podjęcia się stałego, faktycznego wykonywania pieczy, mimo braku obowiązku. Obowiązek nadzoru wynikający z ustawy ma w praktyce największe znaczenie, a w sytuacji opisywanej przez Pana wynika z Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, który to kreuje obowiązki nadzorcze rodziców, przysposabiających, opiekunów i kuratorów. Nadzór rodziców ma oczywisty związek z władzą rodzicielską. Zgodnie z art. 95 § 1 K.r.o., władza rodzicielska obejmuje w szczególności obowiązek i prawo rodziców do wykonywania pieczy nad osobą i majątkiem dziecka; władza rodzicielska powinna być wykonywana tak jak tego wymaga dobro dziecka i interes społeczny (art. 95 § 3 K.r.o.); rodzice wychowują dziecko pozostające pod ich władzą rodzicielską i kierują nim (art. 96 K.r.o.).

Jak wskazuje Bieniek Gerard w Komentarzu do Kodeksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania, Lexis Nexis 2011: „W świetle tych unormowań nie sposób zasadnie kwestionować tezy, że działalność wychowawcza rodziców ma wpływ na zachowanie się dziecka. W szczególności może ona zapobiegać wyrządzaniu szkód osobom trzecim przez stosowanie – w ramach procesów wychowawczych – odpowiednich pouczeń, zaleceń, zakazów czy sankcji. Okoliczności konkretnego przypadku będą decydować o tym, jak ocenić postępowanie rodziców, którzy tych środków w ogóle nie stosowali albo – mimo ich stosowania – okazały się one niewystarczające. Z reguły chodzi o ustalenie, czy rodzice uczynili wszystko, co było możliwe – w ramach ich obowiązków zawodowych, możliwości materialnych i rodzinnych – aby dziecku stworzyć odpowiednie warunki wychowawcze, możliwości kształcenia, spędzania wolnego czasu, czy interesowali się środowiskiem, w jakim dziecko się obraca itp. Wszakże, jak to stwierdził Sąd Najwyższy w wyroku z 24 września 1971 r., II CR 375/71: „w obecnej dobie, kiedy z reguły oboje rodzice pracują zawodowo, nie można wymagać od nich, aby nadzorowali każdy krok swoich dzieci, jeśli specjalne zachowanie dzieci tego nie uzasadnia. W szczególności brak dozoru ze strony osób starszych nad zabawą dzieci 12-13-letnich nie może być poczytany za brak nadzoru w rozumieniu art. 427 k.c.”.

W wyroku z 2 grudnia 1982 r., IV CR 484/82, Sąd Najwyższy stwierdził m.in.: „[...] na rodzicach spoczywa ciężar obowiązku ochrony osób trzecich w zakresie ustanowionym w art. 427 k.c., a także ochrona samych małoletnich dzieci przed grożącymi im niebezpieczeństwami i szkodami, których z racji wieku nie są w stanie dostrzegać i unikać.”

Tak więc rodzic, każdorazowo w sytuacji gdy poszkodowany wykaże, iż nie sprawował w sposób prawidłowy nadzoru (opieki) nad dzieckiem, które nie uzyskało pełnoletności, będzie ponosił odpowiedzialność za szkody przezeń spowodowane.

Poza unormowaniem art. 427 pozostaje sytuacja, gdy zostanie ustalone, że osobie pozostającej pod nadzorem, czyli dziecku udało się przypisać winę, czyli osoba ta będzie odpowiadać za czyn własny. Wyłączona jest wówczas odpowiedzialność osoby sprawującej nadzór na podstawie art. 427, wszakże możliwa jest odpowiedzialność tej osoby na zasadach ogólnych (art. 415, 422), pod warunkiem, iż wykazane zostanie, że wadliwe wykonywanie nadzoru stało się współprzyczyną szkody. Poszkodowany jednak musi tę winę wykazać. W tym wypadku – z mocy art. 441 § 1 – odpowiedzialność osoby sprawującej nadzór i osoby poddanej pieczy będzie solidarna. Jak to stwierdził Sąd Najwyższy w wyroku z 27 stycznia 1971 r., III CRN 448/70: „rodzice odpowiadają z tytułu nadzoru za szkodę wyrządzoną w sposób zawiniony przez małoletniego powyżej 13 lat wtedy, gdy zostanie im udowodniona konkretna wina (art. 415), pozostająca w związku przyczynowym ze szkodą”.

W przypadku jeżeli dziecko będzie poruszać się motocyklem, który objęty był polisą OC, nie posiadając do tego uprawnień, to ubezpieczyciel po wypłacie odszkodowania ma prawo do tzw. regresu. Artykuł 43 ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych stwierdza:

„Zakładowi ubezpieczeń oraz Ubezpieczeniowemu Funduszowi Gwarancyjnemu, przysługuje prawo dochodzenia od kierującego pojazdem mechanicznym zwrotu wypłaconego z tytułu ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych odszkodowania, jeżeli kierujący: 1) wyrządził szkodę umyślnie, w stanie po użyciu alkoholu lub w stanie nietrzeźwości albo po użyciu środków odurzających, substancji psychotropowych lub środków zastępczych w rozumieniu przepisów o przeciwdziałaniu narkomanii; 2) wszedł w posiadanie pojazdu wskutek popełnienia przestępstwa; 3) nie posiadał wymaganych uprawnień do kierowania pojazdem mechanicznym, z wyjątkiem przypadków, gdy chodziło o ratowanie życia ludzkiego lub mienia albo o pościg za osobą podjęty bezpośrednio po popełnieniu przez nią przestępstwa; 4) zbiegł z miejsca zdarzenia.”

Rodzic może również podlegać odpowiedzialności karnej w oparciu o zapisy Kodeksu wykroczeń:

„Art. 96 § 1 Właściciel, posiadacz, użytkownik lub prowadzący pojazd, który na drodze publicznej, w strefie zamieszkania lub strefie ruchu dopuszcza: 1) do prowadzenia pojazdu osobę niemającą sprawności fizycznej lub psychicznej w stopniu umożliwiającym należyte prowadzenie pojazdu, 2) do prowadzenia pojazdu osobę niemającą wymaganych uprawnień, 3) do prowadzenia pojazdu osobę znajdującą się w stanie po użyciu alkoholu lub podobnie działającego środka, 4) pojazd do jazdy pomimo braku wymaganych dokumentów stwierdzających dopuszczenie pojazdu do ruchu, 5) pojazd do jazdy, pomimo że pojazd nie jest należycie zaopatrzony w wymagane urządzenia i przyrządy albo pomimo że nie nadają się one do spełnienia swego przeznaczenia, 6) do korzystania z pojazdu samochodowego w sposób niezgodny z jego przeznaczeniem, podlega karze grzywny.

Za spowodowanie wypadku do 15-ego roku życia dziecko nie ponosi odpowiedzialności karnej w oparciu o przepisy Kodeksu karnego, jednakże może wobec niego być wszczęte postępowanie w oparciu o przepisy ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich. W ramach tego ostatniego postępowania sąd może orzec wobec nieletniego: 1) udzielić upomnienia; 2) zobowiązać do określonego postępowania, a zwłaszcza do naprawienia wyrządzonej szkody, do wykonania określonych prac lub świadczeń na rzecz pokrzywdzonego lub społeczności lokalnej, do przeproszenia pokrzywdzonego, do podjęcia nauki lub pracy, do uczestniczenia w odpowiednich zajęciach o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym, do powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach albo do zaniechania używania alkoholu lub innego środka w celu wprowadzania się w stan odurzenia; 3) ustanowić nadzór odpowiedzialny rodziców lub opiekuna; 4) ustanowić nadzór organizacji młodzieżowej lub innej organizacji społecznej, zakładu pracy albo osoby godnej zaufania – udzielających poręczenia za nieletniego; 5) zastosować nadzór kuratora; 6) skierować do ośrodka kuratorskiego, a także do organizacji społecznej lub instytucji zajmujących się pracą z nieletnimi o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym, po uprzednim porozumieniu się z tą organizacją lub instytucją; 7) orzec zakaz prowadzenia pojazdów; 8) orzec przepadek rzeczy uzyskanych w związku z popełnieniem czynu karalnego; 9) orzec umieszczenie w młodzieżowym ośrodku wychowawczym albo w rodzinie zastępczej zawodowej, która ukończyła szkolenie przygotowujące do sprawowania opieki nad nieletnim; 10) orzec umieszczenie w zakładzie poprawczym; 11) zastosować inne środki zastrzeżone w niniejszej ustawie do właściwości sądu rodzinnego, jak również zastosować środki przewidziane w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym, z wyłączeniem umieszczenia w rodzinie zastępczej spokrewnionej, rodzinie zastępczej niezawodowej, rodzinnym domu dziecka, placówce wsparcia dziennego, placówce opiekuńczo-wychowawczej i regionalnej placówce opiekuńczo-terapeutycznej. A także dodatkowo 1) zobowiązać rodziców lub opiekuna do poprawy warunków wychowawczych, bytowych lub zdrowotnych nieletniego, a także do ścisłej współpracy ze szkołą, do której nieletni uczęszcza, poradnią psychologiczno-pedagogiczną lub inną poradnią specjalistyczną, zakładem pracy, w którym jest zatrudniony, oraz lekarzem lub zakładem leczniczym lub 2) zobowiązać rodziców lub opiekuna do naprawienia w całości lub w części szkody wyrządzonej przez nieletniego.

Tak więc zakres „kar” dla dziecka i rodziców jest dość szeroki i pozostawia spore pole manewru sądom i poszkodowanym.