Zrzeczenie się dziedziczenia a alimenty

Pani Marta mieszka wraz ze swoim partnerem i dzieckiem za granicą. Zamierzają wkrótce się pobrać. W związku z tym chciałaby dowiedzieć się, jaki ciąży na niej zakres obowiązków wobec matki, która mieszka w Polsce. Matka pani Marty jest już emerytką, posiada na własność pół domu. Córka dowiedziała się, że matce często nie wystarczała emerytura, aby pokryć wydatki, i zaciągnęła kredyty. Nie wiadomo, o jakie kwoty chodzi. Sytuacja jest niejasna i dlatego pani Marta przed zawarciem związku małżeńskiego chciałaby zrzec się potencjalnego spadku po matce, jak również zabezpieczyć się przed jej długami, a także przed ewentualną alimentacją. Pyta, czy w polskim prawie istnieje taka możliwość.

Jak zrzec się dziedziczenia po rodzicu?

W pierwszej kolejności omówmy kwestię zrzeczenia się dziedziczenia po ewentualnej śmierci mamy pani Marty.

Podstawę prawną odpowiedzi na przedstawione pytanie stanowi art. 1048 Kodeksu cywilnego (K.c.). Zgodnie z jego treścią: „Spadkobierca ustawowy może przez umowę z przyszłym spadkodawcą zrzec się dziedziczenia po nim. Umowa taka powinna być zawarta w formie aktu notarialnego”.

Umowa o zrzeczenie się dziedziczenia w ujęciu naszego prawa to umowa, na mocy której potencjalny spadkobierca zrzeka się dziedziczenia ustawowego po swym spadkodawcy. Umowę tę zawierają z jednej strony potencjalny spadkobierca ustawowy, z drugiej zaś – jego przyszły spadkodawca.

Zrzeczenie się dziedziczenia nie pozbawia zrzekającego się zdolności dziedziczenia. Obejmuje ono, jak już napisałam, jedynie dziedziczenie ustawowe. Nie wyłącza zatem dziedziczenia testamentowego zrzekającego się. Zrzekający się może dziedziczyć na podstawie testamentu sporządzonego zarówno przed, jak i po zrzeczeniu się dziedziczenia (tak: uchwała Sądu Najwyższego z 15 maja 1972 r., sygn. akt II CRN 38/84, OSN 1972, Nr 11, poz. 197). Może też stać się zapisobiercą testamentowym.

Skutki niezachowania przewidzianego w art. 1048 K.c. wymagania formy aktu notarialnego określa art. 73 § 2 K.c. – następuje wówczas nieważność bezwzględna takiej umowy.

Art. 1049 K.c. mówi, że:

„§ 1. Zrzeczenie się dziedziczenia obejmuje również zstępnych zrzekającego się, chyba że umówiono się inaczej.

§ 2. Zrzekający się oraz jego zstępni, których obejmuje zrzeczenie się dziedziczenia, zostają wyłączeni od dziedziczenia, tak jakby nie dożyli otwarcia spadku”.

Art. 1049 § 1 K.c. należy stosować tylko do tych zstępnych zrzekającego się, którzy w ramach dziedziczenia ustawowego (art. 931 § 2, art. 934 K.c.) mogliby wstąpić w miejsce zrzekającego się, otrzymując to, co miało przypaść zrzekającemu się. Nie znajdzie on więc zastosowania, jeżeli zrzekającymi się dziedziczenia są rodzice spadkodawcy.

Skutki zrzeczenia się dziedziczenia

W przypadku braku odmiennego postanowienia w umowie skutki zrzeczenia się dziedziczenia obejmują nie tylko zrzekającego się, lecz także rozciągają się na jego zstępnych. Ma to praktyczne znaczenie w sytuacji, gdy zrzekający się nie przeżyje spadkodawcy. Chodzi tu zarówno o zstępnych żyjących w chwili zrzeczenia się dziedziczenia, jak i zstępnych urodzonych po zawarciu umowy, o której mowa – np. wnuki, które urodzą się już po śmierci matki pani Marty, będą także wyłączone z dziedziczenia po niej.

Strony umowy mogą jednak ograniczyć skutki zrzeczenia się do osoby zrzekającego się spadkobiercy, wyłączając działanie zrzeczenia się względem zstępnych zrzekającego się.

Zrzeczenie się dziedziczenia wywołuje skutki prawne w chwili śmierci spadkodawcy (otwarcia spadku). Zrzekający się lub jego zstępni, których obejmuje zrzeczenie się, zostają wyłączeni od dziedziczenia, tak jakby nie dożyli otwarcia spadku. Nie mają też prawa do zachowku po spadkodawcy.

Podsumowując, należy stwierdzić, że zrzeczenie się dziedziczenia jest najskuteczniejszym sposobem zwolnienia się z odpowiedzialności za długi spadkowe. Zrzeczenie następuje w drodze umowy, stąd też do jej zawarcia niezbędna jest wola Pani mamy. Można więc zrzec się dziedziczenia w każdym czasie, a termin końcowy wyznacza chwila otwarcia spadku, którą to chwilą jest śmierć spadkodawcy.

Czy można uchylić się od obowiązku alimentacyjnego względem rodziców?

Co do ewentualnej alimentacji mamy – jej córka, pani Marta, nie ma możliwości skutecznego uchylenia się od alimentów. Pełnoletnie dzieci mogą być zobowiązane do płacenia alimentów swoim rodzicom. Wynika to z art. 128 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, zgodnie z którym obowiązek dostarczania środków utrzymania, a w miarę potrzeby także środków wychowania, obciąża krewnych w linii prostej oraz rodzeństwo.

Obowiązek alimentacyjny ciążący na dorosłych dzieciach względem rodziców powstaje wówczas, gdy rodzice znajdą się w niedostatku (art. 133 § 2 Kodeksu rodzinnego). Jeżeli rodzice nie pozostają w niedostatku, dzieci nie są zobowiązane do alimentacji rodziców.

Stan niedostatku nie jest definiowany przez przepisy prawa. W doktrynie i orzecznictwie przyjmuje się, iż w stanie niedostatku pozostaje osoba, która nie może własnymi siłami samodzielnie zaspokoić swoich usprawiedliwionych, podstawowych potrzeb. Są to np. potrzeby mieszkaniowe, potrzeby związane z pożywieniem, z ubraniem, a także potrzeby zdrowotne.

Przyjmuje się również, że do podstawowych potrzeb należy wliczać także te związane z edukacją, wypoczynkiem, kulturą itp. Usprawiedliwione potrzeby zawsze są oceniane indywidualnie i różnią się w odniesieniu do poszczególnych osób.

Pozostawanie rodziców w niedostatku a obowiązek alimentacji przez dorosłe dzieci

Stan niedostatku nie ogranicza się do wypadku, gdy uprawniony do alimentacji nie ma żadnych środków utrzymania. W stanie niedostatku znajduje się również taka osoba, której sytuacja materialna powoduje, że nie może ona w pełni zaspokoić swoich usprawiedliwionych potrzeb. Tak więc jeżeli dana osoba jest w stanie zaspokoić swoje potrzeby tylko w części, obowiązek alimentacyjny obejmuje pozostałą część.

Obowiązek alimentacyjny nie powstanie wobec osoby, która pozostaje w niedostatku z własnej winy, np. nie podejmuje pracy mimo możliwości jej podjęcia, jest uzależniona od alkoholu i nie podejmuje leczenia, lekkomyślnie rezygnuje z pracy, nie ubiega się o świadczenia z systemu ubezpieczeń społecznych, mimo zaistnienia przesłanek do ich przyznania, nie wywiązuje się z własnego obowiązku alimentacyjnego itp.

Kiedy zobowiązany może uchylić się od wykonania obowiązku alimentacyjnego względem rodzica?

Zgodnie z art. 144 (1) Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego zobowiązany może uchylić się od wykonania obowiązku alimentacyjnego względem uprawnionego, jeżeli żądanie alimentów jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.

Zachowania sprzeczne z zasadami współżycia społecznego nie zostały normatywnie zdefiniowane. Nie jest więc możliwe skatalogowanie zasad współżycia społecznego. Przeciwstawienie ich żądaniu może występować tylko w konkretnym stanie faktycznym.

Jeśli rodzic nie wywiązywał się ze swoich rodzicielskich obowiązków, np. unikał zatrudnienia, miał sprawę w sądzie o alimenty na rzecz dziecka i ich nie płacił, nie utrzymuje kontaktów z rodziną od wielu lat, nie dba o istnienie więzi rodzinnych – to nie powoduje to automatycznie, że rodzic nie ma prawa do ubiegania się o alimenty od swojego dziecka. Te okoliczności mogą jednak stanowić podstawę do oddalenia powództwa, ze względu na jego niezgodność z zasadami współżycia społecznego.

Zawinione zachowania nie mogą doprowadzić do tego, by osoba doznająca krzywdy była zobowiązana do świadczenia alimentów na rzecz osoby ją krzywdzącej tylko dlatego, że obowiązek alimentacyjny wynika z pokrewieństwa, małżeństwa albo z innych więzów, z którymi ustawa łączy ten obowiązek.

Reasumując, pani Marta nie ma prawnej możliwości „wyłączenia” się od obowiązku płacenia ewentualnych alimentów na mamę. Oczywiście obowiązek taki powstanie dopiero wówczas, gdy jej mama będzie pozostawała w niedostatku i pozwie córką o alimenty do sądu. Jeżeli tak się stanie, to pani Marta będzie się mogła bronić przed sądem, podnosząc sprzeczność żądania alimentów z zasadami współżycia społecznego (co opisałam powyżej).

Źródła:

1. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny - Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93
2. Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy - Dz.U. 1964 nr 9 poz. 59
3. Uchwała Sądu Najwyższego z 15 maja 1972 r., sygn. akt II CRN 38/84